به گزارش اقتصادنامه، نخستین خوانش کتاب در موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی پس از دو سال وقفه ­ای که به خاطر همه­ گیری بیماری کرونا و به‌تبع آن رعایت فاصله‌گذاری‌های اجتماعی رخ داده ­بود، احیا شد. شعار این خوانش که هدف اصلی آن را به‌روشنی بیان می­کند، «اُنس دائمی با کتاب» است.

اولین خوانش کتاب در موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی در دوران بهبود نسبی اوضاع همه­ گیری کرونا، با خوانش کتاب «دگرگونی بزرگ: خاستگاه­‌های سیاسی و اقتصادی روزگار ما» نوشته کارل پولانی در روز سه‌شنبه 9 آذرماه سال جاری در سالن استاد روزبه این موسسه برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی و امور بین‌الملل موسسه، مهدی رضایی مدیر اسناد و پایگاه‌های آماری اطلاعاتی موسسه و دبیر این نشست، برگزاری نخستین جلسه خوانش کتاب بعد از فروکش نسبی بیماری کرونا را نشانه خوب و امیدوارکننده‌ای دانست و ضمن اعلان استمرار این نشست‌های خوانش در موسسه، از نویسندگان و پژوهشگران داخل و خارج از موسسه دعوت کرد تا در این نشست به‌عنوان خوانشگر و یا مستمع مشارکت داشته باشند.

وی تصریح کرد: خوانش کتاب می‌تواند با اهداف متنوعی صورت گیرد؛ این امر می­تواند اشتیاق مطالعه آن کتاب را برانگیزد، نکات مهم کتاب را برجسته‌تر کند و هم می­تواند برخی ابهامات موجود در آن کتاب را برطرف سازد. البته ما در موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی تلاش خواهیم کرد تا از این طریق به تعامل بیشتر آراء و افکار بین محققین نیز بپردازیم؛ هرچند در مباحث علمی، باب بحث تند و جدل هم همیشه باز است.

رضایی گفت: کتاب پولانی با عنوان «دگرگونی بزرگ» یکی از آثار مهم و تأثیرگذار در حوزه تاریخ و اقتصاد است که به‌رغم گذشت چند دهه از انتشار آن، هنوز هم محل رجوع پژوهشگران است و در هر دوره‌ای می‌توان از آن مفاهیم جدیدی استنباط کرد. به همین دلیل، در آغاز دور جدید خوانش کتاب در موسسه، این اثر را در دستور خوانش قرار دادیم.

دبیر نشست خوانش کتاب موسسه، ایده اصلی کتاب پولانی را نقدی بر اندیشه­‌های متعارف اقتصاد، نظیر وجود اقتصاد آزاد به ما هو و وجود فی‌النفسه و نیز وجود ساختار خودجوش خودتنظیم گر در نظام سرمایه‌داری دانست و در ادامه از دکتر قاسم خرمی و دکتر علی دینی ترکمانی دعوت کرد تا به ارائه، نقد و بررسی کتاب «دگرگونی بزرگ» مبادرت نمایند و از حاضران در نشست نیز تقاضا کرد تا در مباحث شرکت داشته باشند.

قاسم خرمی: پولانی می‌گوید آینده کشورها را در گذشته آن‌ها ببینید

دکتر قاسم خرمی، محقق علوم سیاسی در مسائل ایران، ضمن ارائه خوانش و برداشت خود از کتاب «دگرگونی بزرگ» به جنبه‌های معرفت‌شناسی و روش‌شناسی پولانی اشاره کرد و افزود: پولانی ازآنجاکه تأثیر امر سیاسی بر امر اقتصادی را بررسی می‌کند، کار او در بستر اقتصاد سیاسی قرار می‌گیرد؛ اما نوشته‌ها و تأملات او، مشخصاً در حوزه «جامعه‌شناسی تاریخی» قابل ارزیابی است. هدف جامعه‌شناسی تاریخی هم «دیدن آینده در گذشته» و شناخت سرچشمه وضعیت امروز جوامع بشری است. در جایی از همین کتاب هم اشاره می‌کند که «پایه‌های جهان نوین از ویرانه‌های جهان کهن سر درآورده است».

پولانی به جوامع عقب‌مانده نمی‌پردازد و به همین دلیل نظریه توسعه ارائه نمی‌کند. او بیشتر روی وضعیت اروپا متمرکز است و می‌خواهد بداند چرا اروپای دارای صلح و مکنت در اوایل قرن بیستم، دچار جنگ و نکبت شد. البته مسئله اصلی پولانی دفاع از حقوق و آزادی‌های فردی و حفظ طبیعت در مقابل اقتصاد لیبرالی که به کالایی شدن زمین و کار و پول دامن زده است، می­باشد.

او ظهور نظام سرمایه‌داری را پروژه می­داند و نه پروسه­‌ای طبیعی، و معتقد است که اقتصاد خودتنظیم­‌گر (خودسامان بخش) خودجوش نبوده، بلکه برنامه­‌ریزی شده و توسط قانون‌گذارها و نهادهای قدرت ایجاد شده است. پولانی همچنین معتقد است که ریشه اصلی دو جنگ اول و دوم جهانی را بایستی در اقتصاد جستجو کرد و این، درواقع این هشدار مهم را می‌دهد که گاه نداشتن پاسخ لازم برای اعتراضات داخلی، ممکن است باعث دامن زدن دولت‌ها به جنگ‌های خارجی شود.

خرمی اظهار کرد که پولانی در این کتاب از دو دگرگونی بزرگ نام می‌برد که ساختارهای سیاسی و اقتصادی دوران جدید را رقم‌زده‌اند: یکی بحران‌های اقتصادی منتهی به جنگ اول جهانی که باعث حذف پایه طلا، محدود شدن تجارت خارجی و زمینه‌ساز دخالت دولت در اقتصاد و پول ملی و تأسیس نهادی به‌عنوان بانک مرکزی شد و دوم ظهور فاشیسم که در دفاع از زمین در مقابل اقتصاد آزاد ظهور کرد. مردم آسیب‌دیده از بازارهای خودتنظیم گر به فاشیسم پناه بردند و حمله فاشیسم به دموکراسی، باعث افزایش دخالت دوباره دولت‌ها در اقتصاد شد؛ به عبارتی جنبش‌های سیاسی و اجتماعی و حتی جنبش‌های کارگری، نوعاً واکنشی جمعی برای دفاع از جامعه در برابر سوداگرایی فردی بازار آزاد تلقی می‌شوند. پولانی تصریح می‌کند که فاشیسم ارتباطی به خلق‌ و خوی هیچ کشوری ندارد و این جریان سیاسی به‌واقع راهی برای حل معضل جامعه سرمایه‌داری بوده است؛ لذا از این حرف او می‌توان نتیجه گرفت که بحران‌های اقتصادی بازهم می‌تواند به ظهور جنبش‌های فاشیستی و یا ملی‌گرایی افراطی در کشورها و در سطح بین الملل منجر شود.

 محقق علوم سیاسی در مسائل ایران با بیان اینکه پولانی (نویسنده کتاب) ضدیتی با دموکراسی و حکمرانی دموکراتیک ندارد و حتی قصد داشت بازار را تابع جامعه دموکراتیک کند، افزود: پولانی معتقد بود انسان باید با استفاده از ابزارهای حکمرانی دموکراتیک، اقتصاد را به سمت ارضای نیازهای فردی و جمعی هدایت و به نجات طبیعت به‌عنوان زیستگاه طبیعی بشر کمک کند، و از اقتصاد آزاد هم ارزش‌هایی مثل صلح، آزادی اخلاقی و استقلال فکری که به ارث رسیده را حفظ کند؛ بنابراین جریان‌های مارکسیست خیلی نتوانسته‌اند از پولانی بهره‌برداری شخصی کنند.

وی در پایان گفت: مسئله‌ای که در خوانش آثار پولانی باید به‌طور دقیق توجه شود، این است که پولانی ضد مدرنیته، ضد دموکراسی و حتی ضد سرمایه‌داری نیست، بلکه قصد او، بررسی و تبیین بحران‌های بازارهای خودتنظیم گر در نظام سرمایه‌داری است. ازاین‌رو است که بسیاری از آثار مهم موجود در زمینه نقد نظام سرمایه­‌داری، تا حدی الهام گرفته از همین اثر پولانی است. پولانی برخلاف بسیاری از مارکسیستها از اعتراضات اجتماعی تحلیل طبقاتی ارائه نمی کند و جنبش های کارگری را هم جلوه ای از واکنش های جمعی و در راستای حمایت از جامعه در مقابل اقتصاد خود تنظیم گر می داند. به همین دلیل، شاهدیم که دیدگاه پولانی هنوز هم ارزش و کشش بحث کردن دارد.

علی دینی: پولانی می‌گوید اقتصاد نباید علیه انسان و زمین باشد

در ادامه این جلسه، دکتر علی دینی، عضو هیئت‌علمی موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، جریان‌های مهم در اقتصاد و نظریه‌های اقتصادی و اجتماعی را تشریح کرد و گفت: موضوع چگونگی حفظ حقوق انسانی و آزادی‌های بشری در مواجهه با اقتصاد آزاد لیبرالی و بازارهای سرمایه‌داری، به شکل‌گیری نظریه‌ها و دیدگاه‌های مختلفی منجر شده است که یکی از آن واکنش‌ها، به شکل بسیار دقیقی در کتاب دگرگونی بزرگ نوشته کارل پولانی متجلی شده است.

وی با اشاره به اینکه کتاب «دگرگونی بزرگ: خاستگاه­های سیاسی و اقتصادی روزگار ما» کتابی کلاسیک و ماندگار است افزود: در خوانش و نقد این کتاب‌ها باید توجه کرد که در چه فضای فکری و بین‌المللی و در پاسخ به چه نظریه‌هایی نوشته می‌شود. از این منظر، کتاب دگرگونی بزرگ را باید متناظر با نظریه‌های اقتصاد لسه­فر و نظریه‌های لیبرالی چون نظریات هایک مورد بررسی قرار داد. همین فضای کرونا و لزوم برانگیختن مسئولیت جمعی (و نه فردی و ملی) کشورها در برابر آن‌هم ثابت کرد که حرفه‌ای پولانی خیلی بی راه نبوده است.

پولانی در این کتاب نشان می­دهد که بر مبنای اتفاقات رخ‌داده نیمه قرن نوزده و بیستم، موضوع بازار آزاد رها و عاری از دخالت قوای قهریه، هیچ‌وقت وجود نداشته است و هر زمان که تلاش شده مداخله منطقی دولت در اقتصاد حذف شود، جنبش اجتماعی علیه عدم‌مداخله شکل گرفته که در نهایت دولت را وادار به مداخله کرده است؛ برای مثال وقتی بازار کار رها شد، جنبش کارگری به وجود آمد و در نتیجه، قانون کار مطرح شد.

وی اظهار کرد: به عقیده نویسنده کتاب وقتی نگاه نادرست از انسان‌شناختی در جهان سیطره می‌یابد سبب می‌شود که همبستگی اجتماعی در سطح ملی و جهانی مخدوش شود و این امر سبب افزایش جنگ، درگیری و نزاع بین انسان‌ها و … می‌شود.

دینی بیان کرد: پولانی در کتابش بحث کالایی سازی نیروی کار، طبیعت و حتی پول را مطرح می‌کند. منظور از کالایی سازی یعنی در نظام بازار آزاد شرایطی به وجود آید که اقتصاد را از جامعه جدا کند، درحالی‌که باید اقتصاد در جامعه حک‌ شده باشد. کالایی شدن پول هم بحثی نسبتا تخصصی است که شاید در فرصت های دیگر بتوانیم به آن بیشتر بپردازیم.

عضو هیئت‌علمی موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی گفت: نویسنده کتاب، بازار را جزء اجتماع می­داند؛ چراکه اقتصاد باید در خدمت و در اختیار جامعه باشد که این امر سبب بهبود رابطه انسان با محیط پیرامون زندگی خود از جمله سایر انسان­ها و محیط‌ زیست می­شود. آزادی انسان­ها در جدا کردن از طبیعت نیست، بلکه همسو بودن با طبیعت است.

در پایان نشست، هریک از حاضرین به طرح پرسش‌ها و یا نظرات خود مبادرت کردند