نکته قابل توجه آنکه وزن کشت آبی در استان‌هایی سنگین‌تر است که اقلیم گرم و خشک دارند. به‌عبارتی محصولات آب‌بر در زمین‌های این استان‌ها بیش از سایر اقالیم کشور کشت می‌شود. این در حالی است که کارشناسان عنوان می‌کنند کشت برخی از محصولات در استان‌های گرم و خشک توجیه منطقی ندارد.

سازوکار اعمال تاراج آبی در کشور به چه شکل است؟ براساس گزارش مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت جهاد کشاورزی، تنها ۶۳/ ۷‌درصد از محصولات زراعی در بازه زمانی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ از زمین‌های دیمی برداشت شده‌‌‌اند؛ یعنی ۳۷/ ۹۲‌درصد باقی‌مانده محصولات کشاورزی در زمین‌های آبی کشت شده‌‌‌اند. این در حالی است که گزارش خردادماه وزارت نیرو گواهی می‌دهد، کشور در شرایط بحران آبی به سر می‌‌‌برد و بیش از یک‌‌‌پنجم کل بارندگی‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خود را از دست داده است.

طبق اعداد و ارقام رسمی منتشرشده، استان‌‌‌های اصفهان، خوزستان، فارس، خراسان‌رضوی، آذربایجان‌غربی و تهران، بیشترین سهم را در وزن محصولات نهایی کشاورزی به خود اختصاص داده‌‌‌اند. به عبارت دیگر، وزنه تولید محصولات کشاورزی در استان‌هایی سنگین است که اقلیم گرم و خشک دارند و همان‌طور که گفته شد، کشت خود را در زمین‌های آبی انجام می‌دهند. سوءمدیریت در مصرف آب به همین‌‌‌جا ختم نمی‌شود؛ تنها دلیل آمار قابل‌توجه تولیدات کشاورزی در این استان‌ها، وجود زمین‌‌‌های زراعی آبی است و این استان‌‌‌ها حتی سطح کشت کمتری را هم به خود اختصاص داده‌‌‌اند. سه‌محصول زراعی آبی که بیشترین میزان تولید بین محصولات دیگر در کشت آبی را در بازه زمانی مذکور داشته‌‌‌اند، شامل ذرت علوفه‌‌‌ای، گندم آبی و چغندر بوده‌‌‌اند. البته نمی‌‌‌توان گزاره «استان‌‌‌های گرم و خشک نباید کشت آبی داشته باشند» را با اطمینان خاطر کامل بیان کرد؛ آن‌گونه که کارشناسان معتقدند، کشاورزی و کشت آبی در این استان‌‌‌ها، سال‌های زیادی و بنا بر عرف انجام می‌‌‌شد؛ اما حالا با تغییر شرایط زیست‌محیطی منطقه و کشور، کشت برخی محصولات در استان‌های گرم و خشک توجیه منطقی ندارد.

محصولات زراعی با بیشترین میزان تولید آبی
ذرت علوفه‌ای، گندم، چغندرقند، نیشکر و یونجه پنج‌محصول با بیشترین میزان تولید آبی کشور در سال زراعی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ هستند.

ذرت علوفه‌ای: ذرت علوفه‌‌‌ای با تولید ۸/ ۱۰میلیون تن و سهم ۵۱/ ۱۸‌درصد از کل میزان تولید آبی، بیشترین تولید این دست از محصولات را به خود اختصاص داده است. این محصول در استان فارس با سهم ۲۷/ ۲۲درصدی، در تهران با سهم ۰۵/ ۱۴درصدی، در خوزستان با سهم ۱/ ۱۲درصدی، در اصفهان با سهم ۱۵/ ۱۰درصدی و در خراسان رضوی با سهم ۱۲/ ۷درصدی در رتبه‌‌‌های اول تا پنجم تولید شده است. این پنج استان حدود ۶۹/ ۶۵‌درصد از کل تولید علوفه‌‌‌ای کشور را به خود اختصاص داده‌‌‌اند.

گندم: خوزستان با سهم ۸۳/ ۱۶درصدی، فارس با سهم ۳۴/ ۱۱درصدی، کرمانشاه با سهم ۱۲/ ۷درصدی، خراسان رضوی با سهم ۴/ ۶درصدی و گلستان با سهم ۳۵/ ۵درصدی، پنج تولیدکننده بزرگ گندم آبی کشور بوده‌‌‌اند. رتبه دوم کشت زراعی آبی متعلق به گندم آبی است. این محصول زراعی دارای تولید حدود ۱۸/ ۸میلیون تن و سهم ۰۱/ ۱۴‌درصد از کل میزان تولید محصولات زراعی آبی بوده و پنج استان، حدود ۰۳/ ۴۷‌درصد از کل تولید گندم آبی کشور را تامین کرده‌‌‌اند.چغندرقند: سومین محصول کشت آبی، چغندر-یکی از محصولات آب‌‌‌بر- است. این محصول آب‌‌‌بر حدود ۲۶/ ۶میلیون تن تولید می‌شود و سهم تولید آن ۷۳/ ۱۰درصد از کل میزان تولید محصولات زراعی آبی بوده است. نکته قابل‌توجه در این گزارش، نقش استان خوزستان در کشت چغندر است. این در حالی است که خوزستان سال گذشته مشکلات زیادی در تامین آب برخی مناطق خود داشت. حال آمارها نشان می‌دهد که در بازه زمانی مورد بررسی، ۸۵/ ۱۷‌درصد از تولید چغندرقند در کشور به این استان اختصاص دارد.

نیشکر: چهارمین محصولی که بیشترین میزان تولید آبی را داشته، نیشکر است. این محصول آب‌‌‌بر، ۳۲/ ۵میلیون تن تولید داشته و‌ سهم تولید آن از کل تولید آبی، ۱۲/ ۹درصد بوده است. استان خوزستان با سهم ۹۷/ ۹۹درصدی در رتبه اول تولیدکنندگان نیشکر قرار داشته است.

یونجه: یونجه هم پنجمین محصول پرتکرار کشت آبی بود که ۵۱/ ۳میلیون تن تولید داشته و ۰۱/ ۶‌درصد از کل تولید کشت آبی را به خود اختصاص داده است.

پنج‌ محصول با بیشترین میزان تولید دیمی
گندم، جو، نخود، هندوانه و ذرت علوفه‌ای، پنج‌ محصول زراعی با بیشترین میزان تولید دیم در سال زراعی مورد بررسی بوده‌اند.

گندم: بیشترین تولید دیم در سال زراعی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ مربوط به گندم بوده است. میزان تولید این محصول، ۷۵/ ۳درصد از میزان تولید کشت دیمی در کل کشور بوده و ۸۳/ ۷۷‌درصد از کل کشت دیمی را به خود اختصاص داه است. استان‎های کردستان با سهم ۳۷/ ۱۳درصدی، گلستان با سهم ۵۵/ ۱۲درصدی، کرمانشاه با سهم ۱۸/ ۱۱درصدی، آذربایجان‌شرقی با سهم ۵۲/ ۱۰درصدی و آذربایجان‌غربی با سهم ۳۲/ ۸درصدی در رتبه‌های اول تا پنجم تولیدکنندگان گندم دیم کشور قرار داشته‌‌‌ و جمعا حدود ۹۵/ ۵۵‌درصد از کل تولید گندم دیم کشور در بازه ۹۹ تا ۱۴۰۰ را تامین کرده‌‌‌اند.

جو: دومین محصولی که بیش از همه در زمین‌های دیمی کشت شده، جو است که ۶۱/ ۰میلیون تن آن تولید دیمی و ۶۸/ ۱۲‌درصد تولید آن از کل کشت آبی بوده است. استان‌های کرمانشاه با سهم ۹۶/ ۱۵درصدی، لرستان با سهم ۱۴/ ۱۳درصدی، همدان با سهم ۷۵/ ۹درصدی، اردبیل با سهم ۳۲/ ۹درصدی و آذربایجان‌شرقی با سهم ۲۱/ ۸درصدی در رتبه‌های اول تا پنجم تولیدکنندگان جو دیم کشور قرار داشته‌اند. این پنج استان جمعا ۳۸/ ۵۶‌درصد از کل تولید جو دیم کشور را تامین کرده‌‌‌اند.

نخود: نخود سومین محصول پرتکرار در کشت آبی است؛ میزان تولید این محصول ۱۲/ ۰میلیون تن و کشت آن در کل زمین‌‌‌های دیمی حدود ۵/ ۲درصد بوده است. استان کرمانشاه با سهم ۵۳/ ۳۴درصدی، لرستان با سهم ۳۵/ ۲۲درصدی، آذربایجان‌غربى با سهم ۸۱/ ۱۵درصدی، کردستان با سهم ۹۵/ ۸درصدی و آذربایجان‌شرقى با سهم ۵۱/ ۶درصدی در رتبه‌های اول تا پنجم تولیدکنندگان نخود دیم کشور قرار داشته‌اند و این پنج استان جمعا حدود ۱۴/ ۸۸‌درصد از کل تولید نخود دیم کشور را تامین کرده‌‌‌اند.

هندوانه: این محصول که کارشناسان نسبت به آب‌‌‌بر بودن آن هشدارهایی داده‌‌‌اند، چهارمین محصول پرتکرار در کشت دیمی است. میزان تولید هندوانه حدود ۰۶/ ۰میلیون تن و مقدار تولید آن ۱۷/ ۱‌درصد از کل زمین‌های دیمی است. استان‌های گیلان با سهم ۴۸/ ۵۹درصدی، خراسان‌جنوبی با سهم ۷۶/ ۱۸درصدی و گلستان با سهم ۱۵/ ۱۲درصدی در رتبه‌های اول تا سوم تولیدکنندگان هندوانه دیم کشور قرار داشته‌اند. همچنین این سه استان جمعا حدود ۳۹/ ۹۰‌درصد از کل تولید هندوانه دیم کشور را تامین کرده اند.

ذرت علوفه‌ای: ستون پنجم پرتکرارترین محصول دیمی نیز مربوط به ذرت علوفه‌‌‌اى با تولید حدود ۰۵/ ۰میلیون تن و سهم ۹۸/ ۰‌درصد از کل میزان تولید محصولات زراعی دیم بوده است. استان‌های سیستان‌وبلوچستان با سهم ۶۳/ ۳۸درصدی، گلستان با سهم ۹۷/ ۲۳درصدی و البرز با سهم ۰۴/ ۱۱درصدی در رتبه‌‌‌های اول تا سوم تولیدکنندگان ذرت علوفه‌اى دیم کشور قرار داشته‌‌‌اند. این سه استان حدود ۶۴/ ۷۳‌درصد از کل تولید ذرت علوفه‌اى دیم کشور را تامین کرده‌‌‌اند.

سهم بالای غلات از کشت
بنا بر گزارش منتشرشده، بیشترین ‌درصد کشت زمین‌‌‌های کل کشور، سهم غلات است. سهم غلات از بخش زمین‌‌‌‌های زیر کشت در کشور، ۱۸/ ۸۰‌درصد و از وزن کل محصولات تولیدی، ۲۸/ ۲۸‌درصد است. همچنین، این گزارش اذعان دارد که سهم بخش حبوبات از زمین‌های زیر کشت کل کشور، ۷۹/ ۳‌درصد و از وزن کل محصولات تولیدی، ۵۵/ ۰‌درصد است.محصولات صنعتی در بازه زمانی سال ۹۹ تا سال ۱۴۰۰ حدود ۸۶/ ۴‌درصد از زمین‌های زیر کشت کل کشور را به خود اختصاص داده بودند و این محصولات از کل وزن محصولات تولیدی در این مدت، ۴۳/ ۱۹‌درصد سهم داشته‌اند. بررسی آمارهای منتشرشده نشان می‌دهد که سهم سبزیجات از کل زمین‌های زیر کشت در کشور، ۹۶/ ۲درصد بوده است. این بخش بین سال ۹۹ تا ۱۴۰۰ هم حدود ۹۷/ ۱۸‌درصد از وزن کل محصولات تولیدی را به خود اختصاص داده است. در این مدت، ۳/ ۱‌درصد از زمین‌‌‌های زیر کشت در کل کشور، به محصولات جالیزی اختصاص داده شده است. در عین حال، این محصولات در این بازه زمانی ۲۴/ ۶‌درصد از وزن کل محصولات تولیدی را به کار گرفته است. سهم نباتات علوفه‌‌‌ای هم ۴۳/ ۶درصد از کل زمین‌های زیر کشت بوده و سهم این نباتات از وزن کل محصولات تولیدی کشور، ۳۱/ ۲۶‌درصد بوده است.

جغرافیای کشاورزی اقلیم‌های ایران
وزارت جهاد کشاورزی همچنین بررسی دیگری در خصوص استان‌‌‌ها، اقلیم آنها و همچنین میزان زمین آبی و زمین دیمی در هر یک از این استان‌‌‌ها انجام داده است. زمین‌های دیم، زمین‌هایی هستند که می‌توانند با بهره‌گیری از کود، دانه، اصلاح و برداشت و همچنین باران‌های موسمی حاصلخیز شوند و کشاورزان در آن کشت کنند. زمین‌‌‌های آبی هم آن دسته از زمین‌‌‌هایی هستند که اگر به میزان کافی آب، به آنها برسد می‌توان در آنها به فعالیت کشاورزی پرداخت.

با وجود اینکه ایران چند سال است با مشکل آب، دست‌‌‌و‌‌‌پنجه نرم می‌کند و در کمربند گرم و خشک واقع شده است، بیشترین میزان کشاورزی در زمین‌‌‌های آبی انجام می‌شود. یکی از شاهدان این مدعا، اظهارات معاون زراعت جهاد کشاورزی است. این مقام مسوول با اشاره به ظرفیت مغفول‌مانده کشت دیم در کشور، پیش از این گفته بود: از ۱۷میلیون اراضی قابل کشت دیم، تنها ۱۰میلیون هکتار مساعد کشت است که تاکنون ۶میلیون هکتار آن زیر کشت رفته و ۴میلیون هکتار آن رها شده است. براساس گزارش منتشرشده هم، سطح زیر کشت محصولات زراعی در کشور حدود ۱۱میلیون هکتار بوده و از این مقدار ۴۵/ ۵۰‌درصد متعلق به زمین‌های دیم و ۵۵/ ۴۹‌درصد متعلق به زمین آبی بوده است.

کشاورزی در اقلیم کوهستانی: براساس این گزارش، در استان آذربایجان‌شرقی که دارای اقلیم کوهستانی است ۴/ ۷۹‌درصد از زمین‌های استان، دیم و ۶/ ۲۰‌درصد زمین‌های آبی هستند. در استان آذربایجان‌غربی، ۲/ ۳۵‌درصد از زمین‌ها، آبی و ۸/ ۶۴‌درصد زمین‌های دیم هستند. در اقلیم کوهستانی استان اردبیل، ۴/ ۳۵‌درصد از زمین‌ها آبی و ۶/ ۶۴درصد زمین‌های دیم هستند. استان البرز، ۹۶‌درصد زمین آبی و ۴‌درصد زمین دارد. همچنین، ۹/ ۴۰‌درصد از زمین‌های استان ایلام، زمین آبی و ۱/ ۵۹‌درصد زمین‌ها هم دیم هستند. در پایتخت، ۹۹‌درصد زمین‌ها آبی و تنها یک‌درصد زمین دیم هستند. یکی دیگر از استان‌های کوهستانی مورد بررسی، چهارمحال و بختیاری است. در این استان ۹/ ۵۴‌درصد از زمین‌‌‌ها، آبی و ۱/ ۴۵‌درصد زمین دیم هستند. ۴/ ۳۵‌درصد زمین‌‌‌های استان خراسان‌شمالی آبی و ۶/ ۶۴‌درصد از این زمین‌ها دیم هستند. ۶/ ۱۵‌درصد از زمین‌های استان زنجان آبی و حدود ۴/ ۸۴‌درصد هم زمین دیم هستند.

در استان قزوین هم حدود ۵/ ۴۷‌درصد زمین‌های استان آبی و ۵/ ۵۲‌درصد دیم هستند. در غرب کشور و در استان کردستان، ۷/ ۹‌درصد زمین‌ها آبی و ۳/ ۹۰‌درصد زمین‌ها دیم هستند. در دیگر استان کردزبان کشور، یعنی کرمانشاه ۶/ ۲۴‌درصد زمین‌ها آبی و ۴/ ۷۵‌درصد زمین‌ها دیم هستند. در کهگیلویه و بویراحمد، حدود ۴/ ۲۲‌درصد زمین‌ها آبی و ۶/ ۷۷‌درصد زمین‌ها دیم هستند. در استان لرستان، میزان زمین‌های آبی ۸/ ۲۷‌درصد و زمین‌های دیم ۲/ ۷۲درصد است. همچنین ۴/ ۳۳‌درصد زمین‌های استان مرکزی، آبی و ۶/ ۶۶‌درصد زمین دیم هستند. آخرین استان کوهستانی کشور طبق ترتیب همین جدول، استان همدان است. در این استان ۲/ ۲۹‌درصد زمین‌ها آبی و ۸/ ۷۰‌درصد زمین‌ها دیم هستند.

کشاورزی اقلیم گرم و خشک: اقلیم بعدی مورد بررسی، اقیلم گرم و خشک است. در اقلیم گرم و خشک، حدود ۵/ ۸۶‌درصد از زمین‌های استان اصفهان، زمین‌های آبی و ۵/ ۱۳‌درصد زمین‌ها، دیم هستند. در حوزه جنوب کرمان، ۹/ ۹۹‌درصد زمین‌ها آبی و ۱/ ۰‌درصد زمین‌ها هم دیم هستند. در استان خراسان‌جنوبی، میزان ۵/ ۹۲‌درصد از زمین‌ها آبی و ۵/ ۷‌درصد از زمین‌ها هم دیم هستند. در خراسان‌رضوی هم ۳/ ۸۱درصد زمین‌ها آبی و ۷/ ۱۸‌درصد زمین‌ها هم دیم هستند. در استان سمنان که اقلیم گرم و خشک دارد، حدود ۴/ ۷۶درصد زمین‌ها آبی و ۶/ ۲۳‌درصد از زمین‌ها دیم هستند. در استان فارس، ۵/ ۸۳‌درصد زمین‌های استان زمین آبی و ۵/ ۱۶‌درصد از زمین‌ها هم دیم هستند. ۹۹‌درصد از زمین‌های استان قم با اقلیم گرم و خشک، زمین آبی و یک‌‌درصد زمین‌های این استان دیم هستند. ۲/ ۹۹درصد از زمین‌های استان کرمان، زمین‌های آبی و ۸/ ۰‌درصد زمین‌های دیم هستند. در استان یزد همه زمین‌های استان زمین‌های آبی هستند.

کشاورزی در اقلیم گرم و شرجی: در اقلیم گرم و شرجی استان بوشهر ۱۹‌درصد از زمین‌ها، آبی و ۸۱‌درصد دیم هستند. استان هرمزگان هم با اقلیم گرم و شرجی، ۱/ ۹۹‌درصد زمین آبی و ۹/ ۰‌درصد زمین دیم دارد. در استان سیستان و بلوچستان، با اقلیم گرم و خشک و همزمان شرجی ۵/ ۹۵‌درصد زمین‌ها آبی و ۵/ ۴‌درصد زمین‌ها دیم هستند. استان خوزستان هم در اقلیم گرم و شرجی کوهستانی قرار دارد. در این استان، ۸۰‌درصد زمین‌ها آبی و ۲۰‌درصد زمین‌ها دیم هستند.

کشاورزی در اقلیم معتدل خزری: سه استان مازندران، گیلان و گلستان هم در منطقه معتدل خزری قرار گرفته‌اند. استان گیلان، ۳/ ۹۱‌درصد زمین آبی و ۷/ ۸‌درصد زمین دیم دارد. در استان مازندران ۷/ ۸۴‌درصد زمین‌ها، آبی و ۳/ ۱۵‌درصد زمین‌ها دیم هستند. در نهایت در استان گلستان ۳/ ۵۰‌درصد زمین‌ها آبی و ۷/ ۴۹‌درصد زمین‌ها دیم هستند.

علی باقری، دانشیار دانشگاه تربیت‌‌‌مدرس و تحصیلکرده دانشگاه لوند سوئد در همین مورد توضیح می‌دهد: باید منابع آب را در حوضه آبریز خود تحلیل کرد. ما ظرفیت برد منابع آبی را داریم؛ یعنی از مقدار آب تجدیدشونده در هر حوضه، چقدر می‌‌‌توانیم استفاده کنیم. این مساله شبیه مساله میزان درآمد و خرج است؛ یعنی نمی‌‌‌توانیم بیش از درآمدهای آبی خود که همان آب تجدیدشونده است، مصرف کنیم. او می‌‌‌افزاید: در هر اقلیم هم به همین شکل است و باید میزان مصرف آب از میزان آب تجدیدشونده همان اقلیم کمتر باشد و حاشیه اطمینان را رعایت کنیم؛ زیرا همان‌گونه که در این سال‌ها دیدیم، ممکن است آب تجدیدپذیر کاهش یابد. بنابراین لازم است مصرف خود را کنترل کنیم. باقری توضیح می‌دهد: باید توجه کنیم که منظور از مصرف، میزان آبی است که با تبخیر و تعرق از دسترس خارج می‌شود؛ زیرا بخشی از آب به حوضه بازمی‌گردد. لازم است اولویت‌‌‌های خود را مشخص کنیم؛ زیرا در مصرف آب محدودیت داریم و نمی‌توانیم آن را سخاوتمندانه به هر محصولی که می‌‌‌خواهیم برسانیم.

آیا بارگذاری آبی در استان‌‌‌هایی با اقلیم گرم و خشک، توجیه‌‌‌پذیر است؟ باقری با تاکید بر سازوکار بارگذاری آبی توضیح می‌دهد: اگر بیش از ظرفیت آبی بارگذاری کنیم، قابل فهم نیست. در استان‌های مرکزی ما همین مشکل پیش آمده و میزان بارگذاری‌‌‌های آبی در این مناطق بیش از ظرفیت آبی است.
منبع: دنیای اقتصاد