حال با کاهش صدور کالا به این دو کشور زنگ خطر از دست دادن مهم‌ترین بازارهای صادراتی همسایه به صدا درآمده است. برآوردهای اتاق بازرگانی تهران نشان می‌دهد، صادرات ایران به عراق در حالی کاهش داشته که صادرات ترکیه به این کشور رو به افزایش بوده است. از این رو به نظر می‌رسد نفوذ ترکیه در این بازار رو به افزایش است.

براساس داده‌های موجود در چهارماهه اول سال‌جاری نسبت به مدت مشابه سال‌گذشته صادرات ایران به عراق افتی ۶/ ۳۶درصدی در وزن و ۶/ ۳۶‌درصدی در ارزش را تجربه کرده است. واکاوی این آمار نشان‌دهنده این است که ارزش صادرات کالایی ایران به عراق از ۸۱/ ۲‌میلیارد دلار به ۳۹/ ۲‌میلیارد دلار افت کرده است. درمقابل در این دوره ارزش صادرات کالایی ترکیه به عراق از ۰۹/ ۳‌میلیارد دلار به ۷۳/ ۳میلیارد دلار رشد کرده است. این آمارها نشان می‌دهد، ارزش صادرات ترکیه به عراق افزایش ۲۱‌درصدی داشته و در مقابل ارزش صادرات ایران به این کشور ۱۵‌درصد افت کرده است. در این دوره صادرات ایران به افغانستان نیز کاهش قابل‌توجهی داشته است.

در فاصله فروردین تا تیر‌ماه سال‌جاری نسبت به مدت مشابه سال‌گذشته صادرات ایران به افغانستان در وزن افتی ۳۲‌درصدی و در ارزش افتی ۹/ ۴۷درصدی را تجربه کرده است. درحالی مقاصد صادراتی ایران از سوی سایر کشورها تهدید می‌شود که دولت سیزدهم و دولت‌های قبل از آن، وعده گسترش صادرات به ۱۵ کشور همسایه را داده بودند. به باور کارشناسان ادامه روند کنونی بی‌شک منجر به ازدست‌رفتن بازارهای مهم صادراتی ایران و جایگزینی سایر کشورها در آن مقاصد می‌شود. به باور کارشناسان کاهش صادرات ایران به کشورهای هدف می‌تواند ناشی از وضع ممنوعیت‌ها، عوارض صادراتی، کاهش ظرفیت تولید صنایع و تمرکز آنها بر بازار داخلی و افزایش قیمت تمام‌شده کالاهای ایرانی باشد.

البته در کشوری همچون افغانستان دلیل کاهش صادرات ایران مشخص نیست، زیرا از ژوئیه سال‌گذشته آمار دقیقی در مورد میزان تجارت افغانستان در دسترس نیست. گذشته از این پیش‌بینی می‌شود واردات افغانستان نسبت به مدت مشابه سال‌گذشته کاهش یافته و این یکی از دلایل کاهش صادرات ایران به این همسایه شرقی باشد. هرچند مشکلات داخلی صادرکنندگان ایرانی نیز می‌تواند مزید بر علت باشد. در مورد عراق چند گمانه مطرح می‌شود. بخشی از صادرات ایران به این کشور شامل مواد غذایی است. آمارهای صادرات ایران نشان می‌دهد، صدور محصولات کشاورزی و صنایع غذایی ایران روند کاهشی را تجربه کرده است، در نتیجه بدیهی است که صادرات ایران به عراق که یکی از مهم‌ترین مقاصد صادراتی محصولات کشاورزی و صنایع غذایی است، نزولی باشد.

درکنار این عامل بی‌شک وضع ممنوعیت‌های صادراتی که اغلب به دلیل تامین بازار داخلی رخ می‌دهد، افزایش عوارض صادراتی برخی از کالاها در چندماه اخیر، کاهش ظرفیت تولید صنایع و تمرکز آنها بر بازار داخلی و همچنین افزایش قیمت تمام‌شده کالاهای ایرانی در ازدست‌رفتن بازار عراق بی‌تاثیر نیست. البته به این موارد باید به کاهش ارزش لیر در مقابل دلار نیز اشاره کرد. موضوعی که می‌تواند صادرات را برای تجار ترکیه‌ای و کالاهای ترکیه‌ای را برای طرف خارجی جذاب کند. در عین حال نباید فراموش کرد که ترکیه از دیپلماسی اقتصادی قوی برخوردار است و از تمامی ابزارهای خود برای بازارگشایی استفاده می‌کند و هیچ کشوری را در تجارت جا نمی‌گذارد.

مهم‌ترین مقاصد
به گزارش معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران، داده‌های رسمی گمرک ایران نشان داده است، صادرات کالا و خدمات ایران به ۲۰ کشور هدف به ارزش ۶/ ۱۲میلیارد دلار بیشترین اثر را در رشد صادرات چهارماهه داشته است. چین، ترکیه، امارات، عمان، آفریقای‌جنوبی، جمهوری‌آذربایجان، هند، نیجریه، موزامبیک و روسیه ۱۰ کشوری هستند که در این زمینه بیشترین نقش را داشتند. در کنار آنها سودان، ترکمنستان، ارمنستان، ساحل‌عاج، تاجیکستان، آلبانی، بلژیک و اردن ۲۰کشوری را تشکیل می‌دهند که مشارکت ۲۸ واحد‌درصدی را رشد صادرات شکل دادند. در مقابل ارزش صادرات ۲۰کشوری که مشارکتی منفی در رشد صادراتی داشتند، ۹/ ۳میلیارد دلار بوده است. ۱۰ کشور اول با بیشترین مشارکت منفی در این رشد شامل: عراق، افغانستان، غنا، ازبکستان، الجزایر، اندونزی، ایتالیا، آلمان، فیلیپین و تایلند بودند. بعد از این کشورها ویتنام، مالزی، قرقیزستان، ونزوئلا، مالی، تانزانیا، اوکراین، کره‌جنوبی و برزیل مانع از رشد بیشتر صادراتی چهارماهه شده‌اند.

اقلام مهم تاثیرگذار
براساس داده‌های موجود ۴۰ تعرفه هشت رقمی بیشترین مشارکت مثبت و منفی را در رشد ۲۲‌درصدی ارزش صادرات چهارماهه داشته‌اند. طبق آمار ۲۰ ردیف تعرفه هشت رقمی با ارزش ۳/ ۷‌میلیارد دلار صادرات و مشارکت مثبت ۲۹واحد‌درصدی بیشترین اثر مثبت را در رشد صادرات داشتند. در این میان پروپان مایع، اوره، بوتان مایع، فرآورده‌های نفتی با‌ درصد بالای نفت، متانول، روغن‌های سبک به‌جز بنزین، آلومینیوم به‌صورت کارنشده، قیر نفت، روغن پایه معدنی و سنگ‌آهن به‌هم فشرده شده ۱۰ قلم کالایی هستند که بیشترین اثر مثبت را در رشد صادرات داشته‌اند. در مقابل بنزین، محصولات فولادهای غیر‌ممزوج، محصولات فولاد با سطح مقطع، میله‌های آهنی یا فولادی، پسته‌ها با پوست تازه یا خشک، اتیلن‌گلیول، سایر گازهای نفتی مایع‌شده، سوسپانسیون پلی‌کلروروینیل، کاتدمس و هیدروکربورهای غیرحلقوی اشباع نشده ۱۰‌قلم کالایی هستند که بیشترین مشارکت منفی را در میزان صادرات داشته‌اند. طبق آمار موجود ۲۰ردیف تعرفه هشت رقمی با ارزش ۷/ ۲‌میلیارد دلار مشارکت منفی ۱۴‌درصدی را در افزایش صادرات چهار ماهه داشته‌اند.

روند نزولی صادرات ایران به اتحادیه اروپا
یکی از بازارهای جذاب جهان برای تجارت، منطقه اتحادیه اروپاست. منطقه مزبور از ۲۷اقتصاد تشکیل شده است. ارزش واردات کالایی این منطقه اقتصادی در سال‌۲۰۲۱ حدود ۲‌هزار و ۱۸۱‌میلیارد یورو بوده که حدود ۱۴‌درصد از ارزش کل واردات جهان دراین سال ‌را شامل می‌شود. به دنبال بروز بحران ناشی از جنگ روسیه و اوکراین و افزایش بهای کالاهای اساسی به‌ویژه نفت، اختلالات در زنجیره تامین جهانی از جمله در منطقه اروپا اتفاق افتاد. برخی اقتصادهای درحال‌توسعه از این فرصت برای تقویت تجارت میان کشورهای خود با اتحادیه اروپا به‌خصوص در راستای افزایش صادرات کالایی استفاده کردند که اقتصادهای ترکیه و عربستان‌سعودی نیز از جمله این کشورها محسوب می‌شوند. متاسفانه عملکرد اقتصاد ایران در تجارت با اتحادیه اروپا به‌ویژه در حوزه صادرات کالایی قابل‌توجه و معنادار نیست.

براساس پژوهش اتاق تهران صادرات ایران در‌ماه ژوئن ۲۰۲۲ نسبت به ‌ماه می ‌به اتحادیه اروپا افت کرده است. این درحالی است که صادرات کالایی ترکیه و عربستان به این اتحادیه روند افزایشی خود را ادامه می‌دهد. در این دوره صادرات ایران به اتحادیه اروپا ۹۱‌میلیون یورو گزارش شده بود و در مقابل صادرات ترکیه به کشورهای اتحادیه اروپا ۸/ ۸‌میلیارد یورو و صادرات عربستان ۱/ ۴میلیارد یورو محاسبه‌ شده است. براساس داده‌های موجود صادرات کالایی ترکیه و عربستان به اتحادیه اروپا طی نیمه نخست۲۰۲۲ به ترتیب ۱۶۸‌برابر و ۵۹ برابر رقم صادرات ایران به این اتحادیه در همین‌دوره است. درضمن تراز تجاری مثبت ۴/ ۲میلیارد یورویی ترکیه و ۹/ ۲‌میلیارد یورویی عربستان در مقابل تراز تجاری منفی ۵/ ۱‌میلیارد یورویی ایران در تجارت با اتحادیه اروپا نشان از عملکرد نامساعد ایران در حوزه تجارت دارد.
منبع: دنیای اقتصاد