به‌عنوان یک نمونه، درحالی‌که در سال۲۰۱۱ میلادی درآمد سرانه ایران و ترکیه با هم برابر بوده، در سال۲۰۲۲، درآمد سرانه ترکیه تقریبا دوبرابر درآمد سرانه ایران شده است. کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز فاصله قابل توجهی با اقتصاد ایران گرفته‌اند؛ به‌طوری‌که با رشد اقتصادی ۵.۵درصدی پایدار، حدود ۳۳سال طول خواهد کشید تا درآمد سرانه ایران به سطح کنونی درآمد سرانه قطر برسد.

از نگاه کارشناسان، عوامل متعددی باعث جاماندگی اقتصاد ایران از همسایگان شده است؛ اما به نظر می‌رسد مهم‌ترین دلیل این عقب‌ماندگی، اعمال تحریم‌های اقتصادی و کمرنگ شدن جریان تجارت با سایر کشورها است.

مطابق محاسبات اگر رشد اقتصادی کشور با نرخ متوسط ۵.۵درصد سالانه ادامه یابد، پنج‌سال زمان خواهد برد تا سطح درآمد سرانه به مقدار سال۱۳۹۰ و قبل از تحریم‌ها برسد.
با آغاز تحریم‌های اقتصادی در سال۱۳۹۱، درآمد سرانه ایران کاهش چشم‌گیری داشت که تا سال۱۳۹۴ نیز ادامه یافت. در سال‌های بعد، کاهش موقت تحریم‌ها و افزایش فروش نفت در سال۱۳۹۵ تا حدی موجب افزایش درآمد سرانه شد؛ اما با دور دوم تحریم‌ها و همه‌گیری کرونا، این روند دوباره به حالت نزولی بازگشت. اگرچه در سال‌های اخیر درآمد سرانه افزایش یافته است؛ اما همچنان در سال۱۴۰۲ حدود ۲۵درصد کمتر از سال۱۳۹۰ است.

براساس گزارش سازمان برنامه و بودجه با فرض ادامه رشد اقتصادی با نرخ ۵.۵درصد، پنج سال طول خواهد کشید تا به سطح درآمد سرانه سال۱۳۹۰ بازگردد. همچنین مقایسه درآمدهای سرانه در کشورهای همسایه قطر و عربستان نشان می‌دهد که حتی با رشد اقتصادی ۵.۵درصدی پایدار، حدود ۳۳سال طول خواهد کشید تا درآمد سرانه ایران به سطح کنونی درآمد سرانه قطر و حدود ۲۲سال زمان نیاز دارد تا به سطح درآمد سرانه کنونی عربستان برسد.

درآمد سرانه، شاخص اقتصادی است که میانگین درآمد هر فرد در یک کشور را نشان می‌دهد. این شاخص با تقسیم کل درآمد ملی بر جمعیت کشور به‌دست می‌آید. درآمد سرانه می‌تواند تصویری کلی از وضعیت اقتصادی یک کشور ارائه دهد و معمولا برای مقایسه سطح رفاه و توسعه اقتصادی بین کشورهای مختلف به‌کار می‌رود.

این شاخص به‌عنوان یکی از شاخص‌های توسعه، سطح رفاه مردم را تا حدی نشان می‌دهد؛ به‌طوری‌که هر چه این رقم بالاتر باشد، نشان‌دهنده‌ سطح رفاه اقتصادی بهتر و قدرت خرید بالاتر مردم است. با این حال، شاخص درآمد سرانه همه‌چیز را درباره توزیع درآمد و نابرابری‌ها نشان نمی‌دهد و ممکن است نابرابری درآمدی را پنهان کند؛ زیرا تنها یک میانگین کلی است و توزیع واقعی درآمد در بین افراد مختلف را مشخص نمی‌کند.

تحریم‌ها؛ عامل کاهش ناگهانی درآمد سرانه
براساس داده‌های بانک مرکزی، درآمد سرانه به قیمت ثابت سال۱۳۹۵، در سال۱۳۹۱ همزمان با شروع دور اول تحریم‌ها، نسبت به سال۱۳۹۰ با کاهش ناگهانی ۱۸درصدی مواجه شد. این شوک منفی به اقتصاد ایران محدود به همان سال نماند و روند کاهش درآمد سرانه تا سال۱۳۹۴ ادامه یافت.

در سال۱۳۹۵ با کاهش نسبی تحریم‌ها، بهبود شرایط بین‌المللی و افزایش فروش نفت، درآمد سرانه افزایش پیدا کرد؛ اما این شرایط پایدار نماند.اثرات منفی ناشی از احتمال اعمال دور دوم تحریم‌ها در اواخر سال۱۳۹۶ و اجرایی شدن آنها در اوایل سال۱۳۹۷، مجددا روند نزولی درآمد سرانه را رقم زد. در نتیجه، در سال۱۳۹۸ کمترین میزان درآمد سرانه در بازه‌ سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۲ برای اقتصاد کشور ثبت شد.

با شروع همه‌گیری کرونا در سال۱۳۹۹، به چالش‌های تحریمی کشور افزوده شد و باعث شد که درآمد سرانه افزایش قابل‌ توجهی نداشته باشد و تقریبا در سطح سال ۱۳۹۸ باقی بماند. با این حال، در سال۱۴۰۰ با کاهش محدودیت‌های کرونایی، افزایش فروش نفت و بهره‌گیری از ظرفیت‌های داخلی، اقتصاد کشور توانست تا حدی بازیابی شود و درآمد سرانه نسبت به سال۱۳۹۹ افزایش ۱۱درصدی را تجربه کند. در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ نیز این روند افزایشی ادامه یافت؛ به‌طوری‌که در سال۱۴۰۲ درآمد سرانه نسبت به سال قبل ۱۵درصد رشد داشت.

۵ سال فاصله تا بازگشت به سطح درآمد سرانه۱۳۹۰
با وجود افزایش درآمد سرانه در سال‌های اخیر، به‌دلیل رشد اقتصادی ناچیز در دهه۱۳۹۰، سطح درآمد سرانه در سال۱۴۰۲ همچنان ۲۵درصد کمتر از سال۱۳۹۰ است و به‌طور میانگین سالانه ۲.۵درصد کاهش یافته است.

گزارش سازمان برنامه و بودجه مطرح می‌کند که اگر رشد اقتصادی کشور با نرخ متوسط ۵.۵درصد سالانه (مطابق نرخ رشد سالانه۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲) ادامه یابد، پنج سال زمان خواهد برد تا سطح درآمد سرانه به مقدار سال۱۳۹۰ برسد. براساس این گزارش درآمد سرانه سال۱۴۰۲ تنها ۷۵.۲درصد از درآمد سرانه سال۱۳۹۰ را تشکیل می‌دهد. به عبارت دیگر، اقتصاد ایران طی سه سال اخیر به‌رغم رشد نسبی مثبت نتوانسته است افت درآمد سرانه در دهه۱۳۹۰ را جبران کند.

۳۳سال انتظار برای رسیدن به درآمد سرانه قطر
در نمودار۲ مقایسه سطح درآمد سرانه ایران با چند کشور منتخب در سال۱۴۰۱ به قیمت جاری و به روش برابری قدرت خرید (PPP) قابل مشاهده است. شاخص برابری قدرت خرید نشان می‌دهد که اگر همه کشورها از یک واحد پولی مشترک استفاده می‌کردند، هزینه خرید کالاها و خدمات چقدر خواهد بود. به‌عبارتی، برابری قدرت خرید معیاری است که نرخ مبادله را بر اساس هزینه‌های دو سبد کالایی یکسان در دو جامعه و با ارزهای ملی آنها معادل‌سازی می‌کند.

براساس این داده‌ها، ایران در مقایسه با کشورهای همسایه خاورمیانه مانند قطر، امارات، کویت، عربستان و بحرین از سطح درآمد سرانه پایین‌تری برخوردار است. برای نمونه، درآمد سرانه قطر، به‌عنوان یکی از صادرکنندگان بزرگ گاز، تقریبا ۶برابر درآمد سرانه ایران است. همچنین درآمد سرانه عربستان که صادرکننده نفت است، ۳.۳برابر اقتصاد ایران را تشکیل می‌دهد.

بر اساس گزارش سازمان برنامه و بودجه، حتی اگر رشد اقتصادی کشور با نرخ ۵.۵درصد سالانه ادامه یابد، حدود ۳۳سال طول خواهد کشید تا درآمد سرانه ایران به سطح کنونی درآمد سرانه قطر و حدود ۲۲سال زمان نیاز دارد تا به سطح درآمد سرانه کنونی عربستان برسد.

تغییر مسیر اقتصادی ایران و ترکیه
در نمودار۳، روند تغییرات درآمد سرانه ایران و ترکیه در بازه سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۱ (۲۰۱۱ تا ۲۰۲۲میلادی) مقایسه شده است. درآمد سرانه این دو کشور به قیمت جاری و بر اساس روش برابری قدرت خرید (PPP) در سال۱۳۹۰ تقریبا در سطح مشابهی قرار داشته؛ اما پس از آن مسیرهای متفاوتی را طی کرده‌اند؛ به‌طوری‌که تا پایان سال ۲۰۲۲، درآمد سرانه ایران نسبت به سال۲۰۱۱ حدود ۴درصد کاهش یافته، درحالی‌که درآمد سرانه ترکیه در همین بازه ۹۵درصد افزایش را تجربه کرده است.

این دو روند متفاوت سبب شده است که در سال ۲۰۲۲، درآمد سرانه ترکیه تقریبا دوبرابر درآمد سرانه ایران باشد. اگر رشد اقتصادی ایران با نرخ ۵.۵درصد سالانه ادامه یابد، پیش‌بینی می‌شود حدود ۱۳سال زمان لازم باشد تا درآمد سرانه ایران به سطح کنونی درآمد سرانه ترکیه برسد.
منبع: دنیای اقتصاد