آمارهای موجود نشان می‏دهد گرچه با افزایش حجم واردات آب مجازی، از ذخایر آبی کشور محافظت شده است، اما قیمت کالاهایی همچون زعفران، خرما و پسته بر اساس شاخص «آب مجازی» افت قابل توجهی داشته است و صادرات آن دیگر به صرفه نیست. در واقع ایران با صادرات این محصولات «آب مجازی» را به قیمت بسیار پایین به دیگر کشورها صادر کرده است.
ایران به‌صورت تاریخی همواره جزو کشورهای‌گرم و خشک محسوب می‌شده است. همین مساله باعث‌شده که کشاورزان ایرانی در طول تاریخ ابتکارات مختلفی برای مصرف بهینه منابع آب مدنظر داشته باشند که قنات یکی از مهم‌ترین آنهاست. در سال‌های اخیر، محدودیت منابع آبی، از یک معضل محدود به صنعت کشاورزی به یک مشکل سیاسی-امنیتی تبدیل شده‌است که عدم‌توجه و برنامه‌ریزی مناسب برای آن می‌تواند تمدن چند‌هزار‌ساله ایران را تهدید کند. یکی از مهم‌ترین راهکارها برای جلوگیری از تعمیق بحران آبی کشور، توجه به تجارت آب‌مجازی است. آب پنهان، آب‌مجازی یا آب نهفته به مجموع حجم آبی گفته می‌شود که در مراحل مختلف تهیه، تولید و ارائه یک محصول (غذا، کالا، انرژی یا خدمات) به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم استفاده می‌شود، به‌عبارت دیگر آب‌مجازی مقدار آبی است که یک کالا یا یک فرآورده، طی فرآیند تولید مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است.

با توجه به پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته تا سال‌۲۰۲۵ میلادی، ۵۰ تا ۶۰‌درصد مردم جهان با تنش آبی و مشکلات ناشی از کم‌آبی مواجه می‌شوند. همین مساله باعث‌شده، بسیاری از کشورها، حتی آن گروه که به بحران آبی یا تنش آبی دچار نیستند اقدام به تهیه نقشه‌راه برای کشاورزی خود کرده و تلاش کنند تا محصولات آب‌‌‌‌‌بر را وارد کرده تا از این طریق از منابع آبی خود محفاظت کنند.
وضعیت تجارت آب‌مجازی در جهان
بر اساس گزارش سازمان غذا و کشاورزی ملل‌متحد (فائو) که در سال‌۲۰۲۲ میلادی منتشر شده‌است، سالانه بین ۷۰ تا ۸۰‌درصد از منابع آب شیرین جهان به کشاورزی اختصاص می‌یابد. تجارت بین‌المللی مواد غذایی اجازه می‌دهد تا عرضه محصولات کشاورزی به یک منطقه جغرافیایی خاص، وابسته نباشد. تجارت مواد غذایی می‌تواند با تقویت تخصص و صرفه‌جویی کلی در آب، کارآیی جهانی را افزایش دهد. بین سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۱۵ میلادی، تجارت مواد غذایی ۶۵‌درصد رشد کرده است، اما سهم آبیاری محصولات ۱۸‌درصد افزایش یافته‌است که نشان می‌دهد تجارت می‌تواند راهکار مناسبی برای صرفه‌‌‌‌‌جویی در مصرف آب باشد. در بین کالاهای کشاورزی، صادرات و واردات گندم، سویا و برنج ۶۰‌درصد از حجم تجارت آب‌مجازی را به خود اختصاص داده‌اند. بیشتر ادبیات علمی تولیدشده در حوزه آب‌مجازی بر اثر مثبت تجارت بین‌الملل بر جهان توافق دارند. نکته مثبت تجارت مواد غذایی آن است که با تقویت تجارت، عرضه محصولات کشاورزی در آینده، کمتر تحت‌تاثیر تغییرات اقلیمی قرار خواهد‌گرفت. همچنین تجارت آب‌مجازی باعث یکپارچگی در بازار تولیدات کشاورزی می‌شود که این مساله منجر به تمرکز تولید در کشورهایی می‌شود که هزینه‌های فرصت نهاده‌‌‌‌‌ها و عوامل تولید در آنها کمتر است.

برای محاسبه میزان صرفه‌جویی آب ناشی از تجارت آب‌مجازی روش‌های مختلفی وجود دارد. با توجه به شیوه‌‌‌‌‌های متفاوت محاسبه این صرفه‌جویی، به‌طور متوسط در جهان بین ۱۶۴‌میلیارد متر‌مکعب در سال ‌(به‌علاوه ۱۱۲‌میلیارد متر‌مکعب ناشی از کاهش مصرف آب ناشی از بهبود شیوه آبیاری) تا ۴۵۵‌میلیارد متر‌مکعب ارزیابی شده‌است. همچنین در سال‌۲۰۱۹ این رقم بین ۲۵۰ تا ۳۵۰‌میلیارد متر‌مکعب تخمین زده شده‌است. مناطقی که در جهان صادر‌کننده عمده آب‌مجازی هستند شامل: آمریکای‌شمالی، آمریکای‌جنوبی، کشورهای آ.س.‌آن و آسیای جنوب‌شرقی هستند. آمریکای‌شمالی (ایالات‌متحده آمریکا و کانادا) بزرگ‌ترین صادر‌کنند‌های آب‌مجازی هستند. فقط خالص صادرات آب‌مجازی از ایالات‌متحده بالغ بر یک‌سوم آب برداشت‌شده از منابع آب در آن کشور است. در بین کشورهای جهان هند، چین، پاکستان و ایالات‌متحده آمریکا بزرگ‌ترین صادرات آب‌مجازی را دارند. برخی از منابع، ایران و اندونزی را به این لیست اضافه می‌کنند. مناطق عمده واردکننده آب‌مجازی شامل مناطق آسیای‌جنوبی و مرکزی، غرب اروپا، آفریقای شمالی و خاورمیانه است. دلیل این امر آن است که بیشتر جمعیت جهان در این مناطق متمرکز شده‌اند.
با وجود این، برخی از محققان نسبت به افزایش تجارت آب‌مجازی نگران هستند. یکی از مهم‌ترین دلایل این گروه از متخصصان آن است که در نتیجه صادرات آب‌مجازی، منابع طبیعی، اعم از آب یا زمین، بسیار متمرکز شده‌است که نشان می‌دهد تنها چند کشور به‌طور فزاینده‌ای در ارائه محصولات کشاورزی به بازارهای جهانی تخصص یافته‌اند و این روند می‌تواند فشار به منابع آبی این کشورها را افزایش دهد. دومین مشکلی که تجارت آب‌مجازی ایجاد می‌کند، کاهش قابل‌توجه آب‌های زیرزمینی است. تقریبا ۵۰‌درصد جمعیت جهان در مکان‌هایی زندگی می‌کنند که سفره‌‌‌‌‌های زیرزمینی بیش از حد مورد بهره‌‌‌‌‌برداری قرار می‌گیرند که محرک اصلی آن آبیاری محصولاتی است که ۷۰‌درصد مصرف آب زیرزمینی را به خود اختصاص می‌دهند؛ در واقع تقریبا ۴۰‌درصد غذا از زمین‌‌‌‌‌های آبی به‌دست می‌آید که باعث تنش آبی در ۳۰‌درصد این مناطق شده‌است. نگرانی دیگر، توقف فرآیند تجارت آب‌مجازی است. اگر زمانی برخی از کشورهای پرآب تصمیم بگیرند صادرات آب‌مجازی را متوقف کنند، فشار تولید به کشورهای کم آب منتقل می‌شود که این مطلب تعمیق تنش آبی جهانی را سرعت می‌‌‌‌‌بخشد. در نهایت این گروه از دانشمندان محافظه‌‌‌‌‌کار معتقدند که گرچه تجارت محصولات کشاورزی باعث پایداری آبی در یک نقطه از جهان خواهد شد، اما به ناپایداری در نقاط دیگر دامن خواهد زد. به‌عنوان مثال واردات سویا در چین از نظر آب و زمین کارآمد است اما به کاهش ناپایدار آب در ایالات‌متحده آمریکا کمک می‌کند و با از دست‌دادن تنوع‌زیستی و جنگل‌زدایی در آسیا و برزیل همراه است.

بهبود نسبی وضعیت تجارت آب‌مجازی در ایران
درحالی‌که در سطح جهانی نزدیک به ۷۰‌درصد از منابع آبی در بخش کشاورزی مصرف می‌شود در ایران این رقم بیش از ۹۰‌درصد است. این مطلب بیانگر آن است که تولید کشاورزی در ایران از نظر آبی به شکل بهینه انجام نمی‌پذیرد. این مساله در کنار خشک‌شدن بسیاری از دشت‌‌‌‌‌های کشور و فشار بیشتر بر منابع آبی، تمرکز بر مساله صادرات آب‌مجازی را به یک مساله ضروری تبدیل‌کرده است. بر اساس گزارش مرکز مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق بازرگانی ایران، طی سال‌های ۱۳۹۰ الی ۱۳۹۸، پسته بالاترین آب‌مجازی صادراتی در بین محصولات کشاورزی صادراتی را به خود اختصاص داده‌است؛ به‌طوری‌که مقدار آب‌مجازی صادراتی پسته از ۱۵۲۱میلیون مترمکعب سال‌۱۳۹۰ به ۱۲۰۷‌میلیون مترمکعب در سال‌۱۳۹۸ رسیده و به‌طور متوسط طی ۹ سال‌اخیر، پسته سالانه ۱۳۸۲‌میلیون مترمکعب آب‌مجازی از کشور خارج کرده‌است. بعد از محصول پسته، خرما رتبه دوم صادرات آب‌مجازی طی دوره ۱۳۹۰ الی ۱۳۹۸ با متوسط سالانه ۸۱۱‌میلیون مترمکعب را دارد. در دوره مذکور به‌طور متوسط سالانه، سبزی‌ها ۳۴۰، سیب ۳۳۰، گوجه‌فرنگی ۳۰۸، هندوانه و خربزه ۲۳۰، زعفران ۲۱۴، سیب‌زمینی ۱۷۳، قند و شکر ۱۱۷، حبوبات ۱۰۶، خیار تازه ۹۳، پیاز و موسیر ۵۹، انواع روغن ۴۷، مرکبات ۳۰، انگور خشک‌کرده ۲۰، کیوی تازه ۱۴، گندم ۱۴ و چای ۶‌میلیون مترمکعب در سال‌صادرات آب‌مجازی داشته‌‌‌‌‌اند. در مقابل صادرات آب‌مجازی، واردات آب‌مجازی است.طی بررسی‌‌‌‌‌های صورت‌گرفته و محاسبات انجام‌شده، طی سال‌های ۱۳۹۰ الی ۱۳۹۸، ذرت بیشترین واردات آب‌مجازی را به خود اختصاص داده‌است به‌طوری‌که در سال‌۱۳۹۰، ۵۴۵۳‌میلیون مترمکعب آب‌مجازی از طریق ذرت واردشده که این مقدار در سال‌۱۳۹۸ به ۱۴.۶۲۷میلیون مترمکعب افزایش یافته‌است. به‌طور متوسط سالانه شاهد واردات ۱۰.۳۲۵میلیون مترمکعب از طریق ذرت بوده‌ایم.

بعد از ذرت، محصول برنج با متوسط سالانه ۳۲۵۲‌میلیون مترمکعب دومین محصول آب‌مجازی وارداتی است. است. به‌طور متوسط طی دوره مذکور، سالانه گندم با ۳۰۲۳، شکر ۲۶۹۸، جو ۲۴۴۷، حبوبات ۱۰۰۰، انواع میوه ۵۱۰، پنبه ۲۹۹ و چای با ۶۸‌میلیون مترمکعب از جمله محصولات اساسی هستند که واردات آب‌مجازی داشته‌اند. این آمار چند نکته قابل‌توجه را به تصویر می‌کشد. نکته اول آن است مسوولان کشور در حال حرکت به سمت خوداتکایی هستند که روند مثبتی است. ۱۰ کالای اولی که ایران از طریق آنها صادرات آب‌مجازی داشته‌است در سال‌۹۰، ۳۵۷۶‌میلیون متر‌مکعب بوده که این رقم در سال‌۹۸ به ۵۰۰۸ میلیون متر‌مکعب رسیده است. همچنین ۱۰ محصول اولی که از طریق آن واردات آب‌مجازی انجام پذیرفته است در سال‌۹۰، معادل ۱۵.۹۰۹‌میلیون متر‌مکعب بوده که در سال‌۹۸ با رشد نزدیک به ۱۰۰‌درصدی، رقم ۳۰.۷۶۲میلیون مترمکعبی را نشان می‌دهد. این آمارها بیانگر آن است که ایران از نظر تجارت آب‌مجازی در وضعیت بسیار خوبی قرار دارد. واردات آب‌مجازی از طریق کالاهایی همچون ذرت، برنج، شکر و جو نشان می‌دهد که مسوولان به واردات بخشی از نیاز کشور از این کالاها رضایت داده و شرایط آبی کشور را درک کرده‌‌‌‌‌اند. همچنین مجموع صادرات آب‌مجازی از طریق کالاهای استراتژیک گندم و قند و شکر از ۱۹۷‌میلیون متر‌مکعب به ۸‌میلیون متر‌مکعب در سال‌۹۸ رسیده است. این کاهش قابل‌توجه گرچه می‌تواند با موضوع تحریم‌ها مرتبط باشد، مجموعا برای ذخایر آبی ایران اتفاق بسیار مثبتی است، در مقابل این گزارش حاوی یک نکته منفی نیز هست. در سال‌های گذشته، صادرات کالاهای آب‌‌‌‌‌بری همچون سیب، سبزی‌ها، هندوانه و خربزه رتبه بالایی در صادرات آب‌مجازی دارند که باید به این مساله توجه شود.

برای بررسی وضعیت تجارت آب‌مجازی، تنها بررسی حجم آب واردشده به کشور و صادرشده از کشور تصویر روشنی را به نمایش نمی‌گذارد. شاخص بسیار مهم در بررسی میزان موفقیت در حوزه تجارت آب‌مجازی، میزان ارزآوری به ازای هر واحد صادرات آب‌مجازی است. طبق بررسی‌‌‌‌‌های صورت‌گرفته برای ارزش هر واحد آب‌مجازی صادراتی، مشخص می‌شود که طی دوره ۱۳۹۰ الی ۱۳۹۸، کیوی تازه با متوسط سالانه ۴/ ۴دلار بر متر‌مکعب، بیشترین ارزآوری را به ازای هر مترمکعب آب داشته‌است. بعد از کیوی، زعفران با ۱/ ۱دلار، پیاز و موسیر ۰۴/ ۱دلار، خیار تازه ۹۳/ ۰دلار، مرکبات ۹/ ۰ دلار، سیب‌زمینی ۷۸/ ۰دلار، سیب ۷۵/ ۰دلار، پسته ۶۹/ ۰دلار و مجموع هندوانه و خربزه و خرما به ترتیب ۶/ ۰ و ۳۴/ ۰دلار به ازای هر مترمکعب آب برای ایران ارزآوری داشته‌اند. همچنین آمارها نشان می‌دهد که در دوره سال‌های ۹۰ تا ۹۸، ارزش دلاری صادرات آب‌مجازی کالاهای ایرانی از طریق محصولات کشاورزی کاهش قابل‌توجهی داشته‌است. به‌عنوان مثال ارزش صادرات هر متر‌مکعب آب به ازای صادرات خرما از ۴/ ۰دلار در سال‌۹۰ به ۲/ ۰دلار در سال‌۹۸ و برای زعفران از ۹/ ۱دلار در سال‌۹۰ به ۷/ ۰دلار در سال‌۹۸ کاهش پیدا کرده‌است. آمارها برای دیگر کالاهای کشاورزی هم بیانگر همین تغییر است. ارزش آب مصرف‌شده برای کالاهای کشاورزی افت بین ۲۰ تا ۱۰۰‌درصدی را برای عمده محصولات صادراتی ایران در حوزه کشاورزی را نشان می‌دهد.

تحلیل دقیق‌تر آمارهای تجارت آب‌مجازی واقعیت‌‌‌‌‌هایی را به تصویر می‌کشد که باید مورد‌توجه مسوولان وزارت جهادکشاورزی و دیگر نهادهای متولی قرار گیرد. نکته مثبت آمارها آن است که در دهه‌گذشته تجارت آب‌مجازی از نظر حجم آب ورودی به کشور و خروجی از کشور وضعیت مناسبی را نشان می‌دهد که با توجه به وضعیت آبی ایران، ادامه این روند ضروری به‌نظر می‌رسد. از سوی دیگر باید به این مساله توجه کرد که در دهه‌های گذشته، تنها نکته مهم در صادرات کشاورزی، ارزش دلاری کالاها (و نه آب) بود، اما در حال‌حاضر مسائل مهم‌تری مانند تغییرات اقلیمی و محدودیت منابع آبی وجود دارد که در میان‌مدت و بلندمدت بسیار مهم‌تر از ارزش دلاری مبادلات تجاری است. در سال‌های ۹۰ تا ۹۸، ارزش دلاری آب تجارت‌شده تغییرات قابل‌توجهی را تجربه کرده‌است. در گذشته محصولاتی مانند پسته، سایر آجیل‌‌‌‌‌ها، خرما و زعفران به دلیل آنکه می‌توانستند برای کشور ارزآوری داشته باشند، مهم‌ترین محصولات صادراتی محسوب می‌‌‌‌‌شدند، اما اگر توسعه‌پایدار و عدالت بین‌نسلی محور برنامه‌‌‌‌‌ریزی در کشور باشد، صادرات این کالاها چندان به‌صرفه نخواهد بود. در حال‌حاضر ارزش آب صادراتی از طریق کیوی، ۶‌برابر پسته و بیش از ۲۵‌درصد خرمای تازه است. همچنین ارزش آب صادرشده از طریق مرکبات بیش از ۳۰‌درصد بیشتر از خربزه و هندوانه است. با درنظر گرفتن این نکته که بازار منطقه خاورمیانه قدرت جذب صادرات مرکبات و میوه تولیدی ایران را دارد، بازنگری در اولویت محصولات صادراتی و تغییرنگرش سنتی به تولیدات کشاورزی، با حفظ منابع آبی کشور، تمدن ایران را از مشکلات ناشی از خشکسالی محافظت می‌کند.
منبع: دنیای اقتصاد