تجربیات روز در سایر کشور‌ها نشان می‌دهد ایجاد بستری مناسب به منظور دریافت و تجزیه و تحلیل اطلاعات و گزارشات افشاگرِ مردمی می‌تواند نقش بسیار مؤثری در شناسایی روندهای نامطلوب و سوءجریانات داشته باشد.

بر همین اساس بعد از بررسی‌های طولانی در کمیسیون‌های مختلف مجلس شورای اسلامی نهایتا در 14 آذر‌ماه سال گذشته قانون «حمایت از گزارشگران فساد» به تصویب رسید و پس از تایید شورای نگهبان در 23 دی‌ماه توسط رییس‌جمهور به تمامی دستگاه‌ها ابلاغ شد. در تدوین این قانون تلاش شده است از تجربیات سایر کشورها هم در حد امکان استفاده شود به نحوی که بتواند بدون ایجاد حواشی و هزینه‌های غیر‌ضرور از کارایی و اثربخشی بالایی برخوردار باشد. به دلیل زمان کوتاهی که از ابلاغ قانون می‌گذرد هنوز دستگاه‌های اجرایی نتوانسته‌اند از ظرفیت‌های این قانون به نحو شایسته استفاده کنند. در شرایط حاضر مخصوصا‌ با توجه به عزم جدی رییس‌جمهور منتخب در مبارزه و ریشه‌کنی فساد، جا دارد هریک از دستگاه‌های اجرایی متناسب با نوع خدمات و شرایط فعالیتشان آیین‌نامه اجرایی مناسبی را بر اساس قانون، به منظور شفاف‌سازی مسوولیت‌ها و تبیین فرآیند بررسی گزارشات افشاگر تهیه و به مرحله اجرا بگذارند. هدف از این نوشتار این است که ضمن تاکید بر اهمیت قانون مذکور و آثار مثبت ناشی از استفاده از ظرفیت‌های آن، به منظور افزایش اثربخشی نکاتی را برگرفته از تجربیات موجود در سایر کشور‌ها مورد اشاره قرار دهم.
سوت زدن در اخلاق حرفه‌ای و رفتار سازمانی، معمولا به عمل افشای اطلاعات یا فعالیتی اشاره دارد که تصور می‌شود غیرقانونی، غیراخلاقی یا خلاف مقررات جاری در یک سازمان است. به این اقدام افشاگرانه اصطلاحا‌ سوت‌زنی گفته می‌شود.اصطلاح «سوت زدن» به اقدامی گفته می‌شود که برای آگاه کردن دیگران از یک سوء‌جریان، خطر یا اشتباهی که مشکلات و هزینه‌هایی را در بر‌دارد، استفاده می‌شود. در یک سازمان، سوت زن یا افشاگر کسی است که با هدف توقف یا جلوگیری از آسیب و خسارت به مصالح ملی یا مصالح سازمانی، نگرانی‌هایی را مطرح می‌کند.افشاگری می‌تواند چندین کارکرد مهم را در سازمان‌ها انجام دهد، از جمله:
شناسایی و پیشگیری از سوء‌جریان و رفتار نادرست: سوت‌زنی یا افشاگری می‌تواند از طریق فرآیندی تعریف شده با دریافت گزارش نگرانی‌های افراد در مورد سوء‌جریانات، رفتارهای غیرقانونی و غیراخلاقی یا نادرست، به شناسایی، توقف و پیشگیری از سوءجریان یا سوءرفتار کمک کند.
ترویج پاسخگویی و شفافیت: سوت‌زنی یا افشاگری می‌تواند با افشای تخلفات و مسوول دانستن افراد و سازمان‌ها در قبال اقدامات خود، مسوولیت‌پذیری و شفافیت را ارتقا دهد.
حفاظت از منافع عمومی: افشاگری می‌تواند با افشای سوء‌جریانات و رفتارهای نادرست که ممکن است به افراد، جوامع یا محیط زیست آسیب برساند از منافع عمومی محافظت کند.
در حالی که افشاگری می‌تواند ابزاری موثر برای شناسایی و پیشگیری از سوء‌جریانات باشد اما می‌تواند برای افراد و سازمان‌ها نیز چالش‌برانگیز باشد. افشاگران ممکن است به دلیل ریسک‌ها و مخاطراتی که از طریق گزارش‌هایشان برای ذی‌نفعان ایجاد می‌شود با اقدامات تلافی‌جویانه یا تبعیض مواجه شوند یا ممکن است سازمان‌ها برای ایجاد تعادل بین نیاز به شفافیت و پاسخگویی از یکسو و نیاز به حفاظت از اطلاعات محرمانه و حفظ اعتماد عمومی از سوی دیگر، لازم باشد ملاحظاتی را رعایت کنند. در نتیجه برنامه‌ها و سیاست‌های موثر افشاگری باید با دقت طراحی و اجرا شوند تا از سوت‌زنان و افشاگران محافظت کنند و رفتار اخلاقی را در سازمان‌‌ها ارتقا دهند.قوانین و مقررات ناظر بر سوت‌زنی و افشاگری باید با دقت طراحی شوند تا از افشاگران محافظت شود و رفتارهای اخلاقی ترویج شود و در عین حال خطر سوء استفاده را به حداقل برسانند. در اینجا برخی ملاحظات ضروری را مورد اشاره قرار می‌دهم:
تعریف واضح رفتار نادرست: قوانین باید به وضوح آنچه را به منزله سوء‌جریان یا سوء‌رفتار است مانند رفتار غیرقانونی یا غیراخلاقی تعریف کرده و مثال‌هایی ارائه دهند تا به افراد کمک کند درک کنند که چه نوع نگرانی‌‌هایی باید گزارش شود.
محرمانه بودن و ناشناس ماندن: قوانین باید از محرمانه بودن و در صورت امکان ناشناس ماندن افشاگران محافظت کنند تا خطر تلافی یا تبعیض به حداقل برسد.
کانال‌های گزارش‌دهی: قوانین باید راهنمایی‌های روشنی در مورد نحوه گزارش نگرانی‌ها ارائه دهند از جمله ضرورت پیش‌بینی کانال‌های گزارش‌دهی متعدد تا به افراد امکان دهد نگرانی‌های خود را به روش یا شخصی که اعتماد دارند گزارش کنند.
تحقیق و اصلاح: قوانین باید روند بررسی و رسیدگی به گزارشات از جمله جدول زمانی برای بررسی شکایات، حمایت از افراد درگیر در تحقیقات و اقدامات اصلاحی احتمالی را مشخص کنند.
محافظت در برابر تلافی: قوانین باید انتقام یا تبعیض علیه سوت‌زنان و افشاگران را ممنوع کرده و راه‌حل‌هایی برای افرادی که تجربه تلافی‌جویانه دارند ارائه کند.
آموزش: قوانین باید مستلزم الزام به آموزش منظم و مستمر باشد تا به افراد کمک کند حقوق و مسوولیت‌های خود را تحت خط‌مشی افشاگری درک کنند و فرهنگ رفتار اخلاقی ترویج شود.
نظارت: قوانین باید مکانیسم‌های نظارتی را ایجاد کنند تا اطمینان حاصل شود که سیاستِ افشاگری و سوت‌زنی به طور موثر اجرا و زمینه‌های بهبود را شناسایی می‌کند.
گزارش نادرست: قوانین همچنین باید شامل مقرراتی برای جلوگیری از گزارش نادرست یا مخرب باشد و باید ‌عواقب آن را برای افرادی که گزارش‌های نادرست ارائه می‌دهند مشخص کند. با گنجاندن این ملاحظات در قوانین و مقررات سوت‌زنی و افشاگری، سازمان‌ها می‌توانند محیطی ایجادکنند که افراد تشویق به گزارش سوء‌رفتارها و سوء‌جریانات شوند و در عین حال خطر سوء‌استفاده را به حداقل برسانند. این می‌تواند به ارتقای شفافیت، مسوولیت‌پذیری و اخلاق حرفه‌ای در سازمان‌ها کمک کند.در بسیاری از سازمان‌ها، واحد حسابرسی داخلی یا واحد اخلاق حرفه‌ای و تطبیق معمولا مسوول دریافت و پیگیری گزارش‌های افشاگران، تجزیه و تحلیل آنها و گزارش نتایج به مرجع مربوطه است.
واحد حسابرسی داخلی: این واحد سازمانی به عنوان مسوول ارائه خدمات راستی‌آزمایی و مشاوره به منظور ایجاد ارزش‌افزوده و بهبود عملیات سازمان، طراحی شده است. در زمینه افشای اطلاعات، واحد حسابرسی داخلی می‌تواند گزارش‌های تخلف را دریافت و بررسی کند، تحقیقات لازم در مورد آن انجام دهد و اقدامات اصلاحی را برای رسیدگی به نکات و مطالب گزارش شده، توصیه کند.
واحد اخلاق حرفه‌ای و تطبیق: این واحد سازمانی به گروهی از افراد در سازمان گفته می‌شود که وظیفه نظارت بر رعایت قوانین، مقررات و استانداردهای اخلاق حرفه‌ای در سازمان را برعهده دارند. این واحد می‌تواند نقش کلیدی در مدیریت گزارش‌های افشاگر، اطمینان از رسیدگی سریع و مؤثر به آنها و ارائه راهنمایی‌هایی در مورد اخلاق حرفه‌ای و رعایت آنها داشته باشد.مرجعی که نتایج به آن گزارش می‌شود ممکن است بسته به ماهیت و شدت تخلف و همچنین ساختار سازمان متفاوت باشد. در بسیاری از موارد، نتایج ممکن است به مدیریت ارشد سازمان، مانند مدیر ارشد اجرایی (CEO) یا مدیر ارشد عملیاتی (COO) یا به هیات مدیره گزارش شود. در موارد سوء‌رفتار جدی یا فعالیت مجرمانه، نتایج ممکن است به مقامات خارجی مانند سازمان‌های نظارتی یا مقامات قضایی نیز گزارش شود.در‌نهایت، هدف نهاد حاکمیت شرکتیِ مسوولِ مدیریت گزارش‌های افشاگر، این است که اطمینان حاصل شود نگرانی‌ها و موارد مشکوک به‌موقع و به‌‌طور مؤثر رسیدگی می‌شوند و اقدامات اصلاحی مناسب برای جلوگیری از رفتار نادرست در آینده و تقویت اخلاق حرفه‌ای در سازمان را انجام می‌دهند.سوت‌زن یا افشاگر می‌تواند هر کسی باشد که از سوء‌جریانات یا رفتارهای نادرست، مانند فعالیت‌های غیرقانونی، غیراخلاقی یا نامناسب در سازمان اطلاع پیدا کند یا شاهد آن باشد. این می‌تواند شامل کارکنان در تمام سطوح سازمان، از کارکنان سطح پایین گرفته تا مدیران ارشد و همچنین پیمانکاران، تامین‌کنندگان، مشتریان و سایر ذی‌نفعان باشد. به‌طور معمول، افشاگران افرادی هستند که ارتباط نزدیکی با سازمان دارند زیرا احتمال بیشتری دارد که از رفتار نادرست آگاه شوند و به اطلاعات مربوطه دسترسی داشته باشند. با این حال، هرکسی که از رفتار نادرست در یک سازمان آگاه شود، می‌تواند بدون در نظر گرفتن رابطه‌اش با سازمان، به‌عنوان یک افشاگر عمل کند. افشاگران نقش مهمی در ارتقای شفافیت، پاسخگویی و اخلاق حرفه‌ای در سازمان‌ها با گزارش موارد مشکوک و نگرانی‌ها در مورد جریانات سوء ایفا می‌کنند. با انجام این کار، آنها می‌توانند به جلوگیری از آسیب، ترویج عدالت و حفظ منافع عمومی کمک کنند. در نتیجه، بسیاری از سازمان‌ها سیاست‌ها و رویه‌های افشاگری را برای تشویق افراد به گزارشگری موارد مشکوک و محافظت از افشاگران در برابر انتقام‌جویی یا تبعیض ایجاد کرده‌اند. برای جلوگیری از تبعیض و فیلتر کردن گزارش‌های افشاگر، سازمان‌ها معمولا از روش‌های زیر استفاده می‌کنند:
کانال‌های گزارشگری ناشناس: ارائه کانال‌های گزارشگری ناشناس به افراد این امکان را می‌دهد که موارد مشکوک را بدون ترس از انتقام یا تبعیض گزارش کنند. این می‌تواند کمک کند تا اطمینان حاصل شود که گزارش‌ها بر اساس هویت گزارشگر فیلتر یا رد نمی‌شوند.
کانال‌های گزارشگری متعدد: معرفی کانال‌های گزارشگری متعدد، مانند خط تلفن، ایمیل، فرم آنلاین یا گزارش حضوری، می‌تواند به اشخاص امکان بدهد که حوادث یا جریانات سوء و مشکوک را به‌گونه‌ای که برای آنها راحت و در دسترس است گزارش کنند.
محرمانگی: حفاظت از محرمانه بودن هویت خبرنگار یا گزارشگر و همچنین محتوای گزارش‌های آنها می‌تواند با محدود کردن دسترسی به این اطلاعات به جلوگیری از تبعیض و فیلترینگ کمک کند.
لزوم سیاست‌ و رویه‌ مدون و شفاف: ایجاد خط‌مشی‌ها و رویه‌های روشن برای رسیدگی به گزارش‌های افشاگر می‌تواند به اطمینان از اینکه گزارش‌ها به‌ طور منسجم و دقیق، بدون تبعیض یا فیلترینگ رسیدگی می‌شوند، کمک کند.
نظارت مستقل: انتصاب یک نهاد مستقل، مانند واحد اخلاق حرفه‌ای و تطبیق یا یک مؤسسه حسابرسی خارجی برای نظارت بر فرآیند افشاگری می‌تواند به اطمینان از رسیدگی منصفانه و بدون تعصب به گزارش‌ها کمک کند.
آموزش: ارائه آموزش به کارکنان در مورد خط‌مشی‌ها و رویه‌های مربوط به سوت‌زنی و افشاگری در سازمان، می‌تواند به ترویج فرهنگ شفافیت و پاسخگویی کمک کند و افراد را تشویق کند تا نگرانی‌های خود را بدون ترس از تبعیض گزارش کنند.
نظارت و ارزیابی: نظارت و ارزیابی منظم اثربخشی سیاست‌‌ها و رویه‌های مربوط به افشاگری در سازمان می‌تواند به شناسایی زمینه‌های بهبود و اطمینان از رسیدگی منصفانه و بدون تبعیض به گزارش‌ها کمک کند.با اجرای این روش‌ها، سازمان‌ها می‌توانند به جلوگیری از تبعیض و فیلتر کردن گزارش‌های افشاگر کمک کنند، شفافیت و پاسخگویی را ارتقا دهند و فرهنگی را ایجاد کنند که افراد را تشویق کند تا موارد مشکوک و نگرانی‌‌های خود را بدون ترس از انتقام یا تبعیض گزارش کنند.

ولی‌الله سیف، رییس کل اسبق بانک مرکزی

منبع: روزنامه جهان صنعت