دکتر پریسا پیروزفر، ضمن اشاره به اینکه آلودگی خاک تحت تاثیر مواد آلی و فلزات صورت می‌پذیرد، ادامه داد: مواد شیمیایی آلی عمدتا در اثر استفاده بیش از حد از سموم و کود‌های شیمیایی توسط کشاورزان وارد خاک می‌شود. این سموم به راحتی تجزیه نمی‌شوند و برای سالیان دراز در خاک باقی می‌مانند. متاسفانه در حال حاضر حدود ۹۸ درصد از نظام تولید محصولات باغی و زراعی در کشور مبتنی بر روش استفاده از نهاده‌های شیمیایی است. پرداخت یارانه به سموم و کود‌های شیمیایی درسال‌های گذشته موجب شده تا کشاورزان رغبت چندانی به استفاده از سایر روش‌های مبارزه با آفات، امراض و علف‌های هرز نداشته باشند.
وی با اشاره به اینکه آلودگی ناشی از مواد شیمیایی آلی فقط به مناطق کشاورزی محدود نمی‌شود، عنوان کرد: خاک‌های مناطق شهری نیز در نتیجه فعالیت‌های صنعتی، سوزاندن زغال‌سنگ، تردد وسایل نقلیه موتوری، سوزاندن زباله‌ها و تخلیه فاضلاب با مواد شیمیایی آلی آلوده می‌شوند. مواد نفتی و مشتقات آن یکی دیگر از آلاینده‌های خطرناک خاک محسوب می‌شود که در اثر بروز حوادث حمل و نقلی یا نشتی حین انتقال در خطوط نفتی این ترکیبات در محیط آزاد شده و موجب آلودگی خاک می‌شوند.
این زمین‌شناس با بیان اینکه یکی از مهمترین آلاینده‌های خاک، فلزات سنگین است که باعث کاهش کیفیت خاک و در نتیجه کاهش کارکرد مطلوب آن می‌شود، افزود: فلزات سنگین گروهی از فلزات و شبه فلزات هستند که سمی بوده و برای سلامت انسان و سایر موجودات زنده خطرناکند، ۲ منبع برای ورود فلزات سنگین به خاک وجود دارد که عبارت است از منابع طبیعی و منابع انسانی. اگر واحد‌های سنگی در یک منطقه به‌طور طبیعی غنی از فلزات سنگین باشند خاکی که از هوازدگی و تخریب این قبیل سنگ‌ها تشکیل می‌شود غنی از این فلزات خواهد بود. این نوع آلودگی طبیعی بوده و با زمین شناسی منطقه مرتبط است.
وی توضیح داد: دسته دیگر از آلودگی‌های خاک در اثر طیف وسیعی از فعالیت‌های انسان وارد خاک می‌شوند. به عنوان مثال واحد‌های صنعتی یکی از منابع مهم ایجاد آلودگی با فلزات در خاک هستند. آلاینده‌هایی که به صورت گاز و بخارات سمی از دودکش کارخانه‌ها خارج می‌شوند علاوه بر آلودگی هوای شهر‌ها به صورت ذرات جامد بر سطح خاک می‌نشینند یا در اثر باران‌های اسیدی موجب آلودگی خاک می‌شوند. این قبیل آلودگی‌ها عمدتا در خاک اطراف پالایشگاه‌ها مشاهده می‌شود. ورود پساب کارخانه‌ها به رودخانه علاوه بر آلودگی آب‌های سطحی موجب آلودگی خاک می‌شود، زیرا استفاده از این آب در آبیاری زمین‌های کشاورزی موجبات انتقال فلزات سنگین از محیط آب به خاک را فراهم می‌آورد.
پیروزفر بیان کرد: یکی دیگر از عوامل مهم ایجاد آلودگی در خاک، معادن هستند. اگرچه معدن یک عامل ضروری در رشد اقتصادی است، اما تاثیرات قابل توجهی بر محیط زیست دارد که نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت. فعالیت‌های اکتشاف و استخراج مواد معدنی باعث افزایش غلظت فلزات سنگین در محیط اطراف شود. معادن مقادیر زیادی باطله تولید می‌کنند که در محدود معدن انباشته می‌شود. در اثر عملکرد عوامل جوی مانند بارندگی، باطله‌ها دچار هوازدگی شده و مقادیر زیادی از ترکیبات سمی را به محیط آزاد می‌کنند. همچنین پساب خروجی کارخانه‌های فرآوری مواد معدنی اگر بدون کنترل در محیط رها شود می‌تواند فلز‌های سنگین بالقوه سمی را وارد محیط زیست کند. از طرف دیگر، انتشار گاز‌ها و ذرات معلقی که از تجهیزات معدن کاوی در طی فعالیت حفاری حاصل می‌شود غنی از فلزات سنگین هستند. این ذرات آلوده در روی خاک رسوب کرده و موجبات آلودگی آن را فراهم می‌آورند.
حمل و نقل شهری نیز یکی از منابع بالقوه آلودگی خاک است
این دکترای زمین‌شناسی ادامه داد: مراکز جمعیتی با تولید فاضلاب و پسماند‌های آلوده به عناصر سمی موجب آلودگی منابع خاک می‌شوند. حمل و نقل شهری نیز یکی از منابع بالقوه آلودگی خاک است. وسایط نقلیه موتوری از یک سو با تولید منواکسیدکربن هوا را آلوده می‌کنند و از سوی دیگر، براده‌های لاستیک و لنت‌های ترمز آن‌ها که حاوی آزبست و فلزاتی مثل روی است، خاک و محیط زیست را آلوده می‌کند.
کارشناس دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور گفت: همانطور که می‌بینید منابع آلاینده خاک از کثرت و تنوع زیادی برخوردار هستند، اما با شناسایی عوامل آلاینده خاک می‌توان راهکار‌های مناسب برای پیشگیری از ایجاد آلودگی مشخص کرد. بهترین روش در پیشگیری از آلودگی خاک، پرهیز از فعالیت‌های آلوده کننده خاک و رعایت مسائل زیست محیطی در انجام این دسته از فعالیت‌هاست. در همه کشور‌های جهان قوانین و مقرراتی برای حفاظت از خاک وضع شده که با اجرای آن می‌توان از بروز آلودگی جلوگیری کرد. در کشور ما نیز این قبیل استاندارد‌ها برای صنایع، فعالیت‌های معدنی و کشاورزی وجود دارد که باید آن را درست به کار بست و بر انجام آن نظارت کرد. اگر انجام فعالیت‌های صنعتی با رعایت استاندارد‌های زیست محیطی انجام شود یعنی به عنوان مثال پساب‌های کارخانه به درستی هدایت شده و دفع شوند شاهد بروز آلودگی خاک در محدوده‌های صنعتی نخواهیم بود. همچنین استفاده از کود‌های طبیعی به جای کود‌های شیمیایی یا استفاده از کود‌ها و آفتکش‌هایی که از نظر کیفیت از سوی نهاد‌های ذی‌صلاح تایید شده هستند نیز می‌تواند راهگشا باشد.
پیروزفر تاکید کرد: در این میان نقش سازمان‌های نظارتی خصوصا سازمان حفاظت از محیط زیست بر روند اجرای قوانین بسیار حائز اهمیت است. همکاری نزدیک وزارت صمت و وزارت جهاد کشاورزی به عنوان دو وزارتخانه‌ای که متولی اصلی فعالیت‌های معدنی، صنعتی و کشاورزی در کشور هستند با سازمان محیط زیست بسیار حیاتی است. البته نباید از نقش مردم در این میان غافل شد. باید این اصل را پذیرفت که هیچ قانون و برنامه کنترلی توسط ارگان‌های مسئول به ثمر نخواهد نشست جز اینکه مردم احساس مسئولیت کرده و با حضور موثر خود در حفاظت از محیط زیست پیرامونشان با ارگان‌های دولتی مشارکت کنند. در اینجا نقش دولت در جلب مشارکت مردم و بسترسازی برای تعاملات بسیار ضروری است. به عنوان مثال، حمایت از سازمان‌های مردم نهاد (سمن‌ها) که در سامان‌دهی فعالیت‌های مردمی نقش مهمی دارند در افزایش مشارکت دهی مردم در پیشگیری از آلودگی خاک تاثیر مثبت خواهد داشت.
بیماری‌هایی که از طریق خاک منتقل می‌شوند
وی ضمن بیان اینکه کیفیت زندگی و سلامت ما تا حد زیادی متاثر از ترکیب شیمیایی خاک منطقه‌ای است که بر روی آن زندگی می‌کنیم، گفت: عناصر موجود در خاک یک منطقه تاثیر زیادی بر زنجیره‌های غذایی و در نهایت سلامت ساکنان آن منطقه دارد. با رشد روزافزون فعالیت‌های صنعتی، گسترش کشاورزی مکانیزه و شهرنشینی در طی قرن اخیر، ناخواسته عناصر و ترکیباتی وارد خاک شده‌اند که برای سلامت انسان مضر بوده و بیماری‌زا هستند. از این قبیل عناصر می‌توان به سرب، ارسنیک، جیوه، کادمیوم و کروم ... اشاره کرد. این عناصر سمی از طرق مختلف از محیط خاک وارد زنجیره‌های غذایی شده و در نهایت به بدن انسان راه می‌یابد. پس از ورود به بدن، هر عنصری اندام هدف خاصی را انتخاب کرده و موجب اختلال در عملکرد آن عضو می‌شود. این اتفاق همراه با آغاز بروز علائم بیماری در بدن است.
پیروزفر افزود: مثال‌های زیادی در مورد بیماری‌هایی وجود دارد که از طریق تماس با خاک آلوده در بدن انسان ایجاد می‌شود. به عنوان مثال، آرسنیک یکی از عناصر سمیست که در طبقه‌بندی سازمان بین‌المللی تحقیقات سرطان در گروه عناصر سرطان‌زا برای انسان قرار گرفته است. طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت بیش از ۲۰۰ میلیون نفر از مردم سراسر جهان در معرض تماس با این عنصر قرار دارند. تماس با ارسنیک خطر حملات قلبی، سکته مغزی، فشار خون بالا و دیابت را افزایش داده و در درازمدت خطر ابتلا به سرطان ریه، کلیه و کبد را به دنبال دارد. بر مبنای مطالعات انجام شده تاثیر غلظت‌های زیاد از عناصر باریوم، برلیوم و آلومینیوم به بدن در بروز بیماری‌های کبدی و همچنین تاثیر بیسموت و لیتیوم در بروز بیماری‌های کلیوی، کبالت بر سکته قلبی و عناصر آرسنیک، کادمیوم و جیوه بر شیوع انواع سرطان‌ها به اثبات رسیده است.
کارشناس دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور توضیح داد: نمونه‌های زیادی از بیماری‌هایی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم در اثر تماس با خاک آلوده در انسان ایجاد می‌شود از سراسر جهان گزارش شده است. تمرکز بیماری‌ها در نواحی جغرافیایی خاص ذهن متولیان سلامت را به این نکته معطوف کرد که عامل ایجاد بیماری در محیط زیست آن منطقه است. به عنوان مثال بیماری ایتای-ایتای اولین بار در سال ۱۹۱۲ در ژاپن شناخته شد. در منطقه‌ای از کشور ژاپن تعداد کثیری از افراد به بیماری ناشناخته‌ای مبتلا شدند. مبتلایان به درد‌های بسیار شدید ستون فقرات و مفاصل دچار شده بودند و در اثر راه رفتن و کوچکترین حرکتی دچار خردشدگی استخوان می‌شدند. پیشرفت بیماری موجب زمین گیر شدن بیماران می‌شد. مطالعات نشان داد که علت این بیماری مصرف برنج آلوده به کادمیوم است. منشا آلودگی، ورود پساب یک معدن به شالیزار‌های کشاورزان منطقه بود. برنج‌هایی که در این شالی‌ها می‌روئیدند عنصر کادمیوم را از خاک جذب و آلوده شدند. مصرف برنج آلوده، موجب ورود کادمیوم به بدن ساکنین منطقه و بروز بیماری در آن‌ها شد.
وضعیت سلامت خاک در ایران چگونه است؟
وی توضیح داد: روند آلودگی خاک در کشور ما از الگوی خاصی پیروی نمی‌کند مثلا نمی‌توان گفت که بخشی بسیار آلوده و بخشی بسیار سالم است. بلکه می‌توان گفت در هر بخشی از کشور که منابع آلوده کننده متمرکز شده باشند احتمال خطر بروز آلودگی خاک بیشتر است و باید نسبت به آن حساسیت بیشتری نشان داد. با توجه به اینکه ایران کشوری غنی از منابع معدنی و نفتیست کنترل‌های زیست محیطی و توجه به آلایش خاک در این محدوده‌ها از اهمیت زیادی برخوردار هستند. متاسفانه در پاره‌ای از موارد در کشور ما بی توجهی به رعایت استاندارد‌های زیست محیطی در فعالیت‌های معدنی و فراوری ناشی از آن منجر به بروز آلودگی خاک به‌ویژه در استان‌های معدنی کشور و شیوع بیماری در میان ساکنین آن شده است البته خوشبختانه در سال‌های اخیر توجه به مسائل محیط زیستی افزایش یافته و این مسائل در طراحی واجرای عملیات اکتشاف و استخراج مواد معدنی گنجانده شده است.
پیروزفر افزود: یکی از معضلات زیست محیطی در کشور ما آلودگی خاک ناشی از فعالیت صنایع نفتی در استان‌های نفت خیز کشور است. آلودگی ناشی از مواد هیدروکربنی نفتی به شکل وسیع در اطراف تاسیسات اکتشاف و پالایش نفت و به شکل موضعی در مسیر‌های خطوط انتقال قابل مشاهده است. علاوه بر این گزارشات اخذ شده از وزارت نفت حاکی از آمار بالای سوانح نفتی در کشور است به طوری که متاسفانه طی دهه‌های اخیر تعداد حوادث جاده‌ای منجر به آلودگی نفتی در منابع خاک از بسیاری از نقاط کشور گزارش شده است.
وی ضمن اشاره به اینکه شهرک‌های صنعتی و واحد‌های تولیدی مختلف نیز در استان‌های صنعتی کشور از جمله نقاط حساسی است که باید مورد توجه ویژه واقع شود، بیان کرد: این نواحی باید به صورت دوره‌ای مورد ارزیابی دقیق زیست محیطی قرار گیرد. متاسفانه به دلیل ضعف مدیریتی در بعضی از شهرک‌ها و عدم آموزش و آگاهی دست اندرکاران از طرف سازمان‌های مربوطه، تجمع واحد‌های صنعتی موجب تشدید معضلات زیست محیطی و بروز آلودگی خاک شده که در نهایت، زیان ناشی از آن متوجه جامعه و اقتصاد کشور خواهد شد. باید در نظر داشت که رعایت ضوابط و استاندارد‌های زیست محیطی مانند انجام پایش‌های دوره‌ای، تجهیز و تکمیل تصفیه خانه‌های صنعتی و ... موجب می‌شود تا صنایع علاوه بر هدف سودآوری و اقتصادی در اثر کاهش آلودگی‌ها، به کاهش هزینه‌های ملی کمک کنند. زیرا حل معضلات زیست محیطی و کاهش آلودگی‌ها، متضمن هزینه‌های اجتماعی و اقتصادی است که در نهایت جامعه و اقتصاد ملی را متضرر می‌کند.
توسعه و گسترش شهرسازی وسعت آلودگی خاک در کشور را افزایش داده است
کارشناس دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور گفت: علاوه بر موارد ذکر شده توسعه و گسترش شهرسازی در کنار عدم رعایت استاندارد‌های زیست محیطی، بر وسعت آلودگی خاک در کشور افزوده است. درحال حاضر به دلیل تولید بیش از حد زباله، جمع آوری غلط و بازیافت ناقص زباله‌های خانگی، ضعف در کنترل فاضلاب شهری و انباشت نخاله‌های ساختمانی و زباله در حاشیه شهر‌ها با آلودگی خاک در کشور روبه‌رو هستیم. استان‌های شمالی کشور خصوصا استان‌های گیلان و مازندران که در سال‌های اخیر با رشد شهرنشینی و تغییرات کاربری اراضی مواجه بوده اند بیشترین آسیب را از این ناحیه دیده‌اند. به طور یقین بدون وجود برنامه‌هایی جامع در ارتباط با هر یک از زمینه‌های مذکور نظیر تغییر الگوی مصرف خانوارها، نتایج و اهداف مورد نظر نظام مدیریت مواد زائد محقق نمی‌شود.
پیروزفر با بیان اینکه راهکار‌هایی که برای بهبود این شرایط پیشنهاد می‌شود در ۲ دسته شناسایی مشکل و اصلاح آن تقسیم بندی می‌شود، توضیح داد: در ابتدا باید نواحی آلوده در خاک کشور شناسایی شوند. متولی این مسئله سازمان‌هایی مثل سازمان محیط زیست و سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور است که خوشبختانه در سال‌های اخیر فعالیت‌های خوبی در این زمینه انجام داده و البته ادامه دار خواهد بود.
وی بیان کرد: سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور که متولی اصلی مطالعات زمین‌شناسی و تولید اطلاعات پایه زمین‌شناسی در کشور ماست به انجام مطالعات زیست محیطی و بررسی وضعیت آلودگی خاک در ۲ دهه اخیر پرداخته است. این مطالعات با برداشت‌های میدانی از منابع خاک با کاربری‌های مختلف زراعی، صنعتی و شهری ... و کار آزمایشگاهی در محل این سازمان انجام می‌گیرد. نتایج حاصل از این مطالعات که به صورت نقشه‌های آلودگی خاک ارائه می‌شود نشان دهنده مقدار تمرکز عناصر سمی و الگوی پراکنش آن در خاک کشور است، از سال ۱۴۰۰ با آغاز طرح تحول در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور مطالعات زیست محیطی به طور سیستماتیک انجام شده و موجب تهیه نقشه‌های آلودگی خاک در مقیاس یک‌پنجاه‌هزارم شده است.
پیروزفر ادامه داد: حساسیت مبحث آلودگی خاک در کشور ما مورد توجه مسئولان و سیاست‌گزاران قرار دارد به‌طوری که قانون مجزایی برای آن به نام قانون حفاظت خاک در سال ۹۸ تهیه شده است. آیین‌نامه اجرایی این قانون در اواخر سال گذشته ابلاغ شد و هم‌اکنون مراحل نهایی فاز اجرایی آن سپری می‌شود. مطابق این قانون، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان محیط‌زیست با سایر سازمان‌ها در امر حفاظت از خاک کشور همکاری می‌کنند. مطابق این قانون سازمان زمین شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور مسئولیت تهیه نقشه پهنه‌بندی ترکیب شیمیایی خاک در سطح کل کشور را به عهده دارد و کلیه اطلاعات و داده‌های حاصل از این مطالعات توسط همه ارگان‌ها در بانک اطلاعات ملی خاک کشور ذخیره شده و مورد استفاده ارگان‌ها و محققین قرار خواهد گرفت.
کارشناس دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور گفت: امیدواریم با همکاری کلیه ارگان‌های ذی نفع در بحث مطالعات خاک و همراه با مشارکت فراگیر مردم، گام‌های موثری در راه حفاظت از سلامت خاک کشور برداشته شده و همگی از نتایج نهایی آن که تامین سلامت کل مردم ایران است بهره‌مند شویم.
