هوش مصنوعی نیز همچون انقلاب‌های فناورانه پیشین (مانند الکتریسیته)، ویژگی‌های فناوری‌ همه‌منظوره (General Purpose Technology) را به همراه خود دارد و نه‌تنها انقلابی در صنایع موجود ایجاد کرده، بلکه بستری برای ظهور نوآوری‌های بی‌شمار در صنایع مختلف فراهم آورده است.

اگر چه خاستگاه آن حوزه علوم کامپیوتر است، اما اثربخشی آن به این حوزه محدود نبوده و به‌صورت فراگیر در بخش‌های متعدد و گوناگون همچون سلامت، آموزش، حمل‌ونقل، کشاورزی و امنیت، جنبه‌های مختلف زندگی بشری را تحت تاثیر قرار داده است.
کشورهایی که به‌موقع به ضرورت بهره‌گیری از هوش مصنوعی پی برده‌اند، موفق شده‌اند فرصت‌های ویژه‌ای را برای رشد و توسعه خود فراهم آورند و کشورهایی که ابعاد مختلف این انقلاب فناورانه را درک نکنند به‌سرعت از رقابت اقتصادی و فناورانه جهانی عقب خواهند افتاد. ایران، با وجود پتانسیل‌های قابل‌توجه، در میانه این دوگانگی قرار دارد: فرصتی برای بهره‌مندی از این موج فناورانه یا غفلت و عقب‌ماندگی در رقابت جهانی.
بهره‌برداری از مزایای هوش مصنوعی و تضمین استفاده مسوولانه از آن، بدون داشتن درک عمیق از وضعیت فعلی کشور در این حوزه ناممکن است. لذا گام اول پیش از هر اقدامی بررسی داده‌محور وضعیت هوش مصنوعی کشور از جنبه‌های مختلف است.

«گزارش شاخص هوش مصنوعی ایران۱۴۰۳» با رویکردی جامع و چندوجهی امکان مقایسه داده‌محور وضعیت ایران با کشورهای منطقه و پیشرو در حوزه‌های مختلف هوش مصنوعی همچون تحقیق، توسعه، کسب‌وکارها، سیاست، کاربردی‌سازی، اخلاق و افکار عمومی را فراهم آورده است. یافته‌های گزارش همان‌طور که در شکل مشخص است نشان می‌دهند اگرچه ایران در برخی زمینه‌ها جایگاه قابل قبولی به دست آورده است، اما در اغلب زمینه‌های کلیدی فاصله معناداری با کشورهای منطقه و پیشرو در جهان دارد. برخی از یافته‌های کلیدی در ادامه آورده شده است:

- از نظر علمی، ایران در سال‌های اخیر دچار افت جدی نسبت به کشورهای منطقه و جهان شده است. در سال۲۰۲۳ ایران از نظر تعداد و کیفیت مقالات مرتبط با هوش مصنوعی در جایگاه دوم منطقه پس از عربستان سعودی قرار دارد و با ادامه روند فعلی در دو الی سه سال آینده جایگاه دوم را به ترکیه واگذار خواهد کرد. همچنین تعداد مقالات کنفرانسی ایران در کنفرانس‌های برتر هوش مصنوعی روندی نزولی داشته و ایران هم‌اکنون در جایگاهی پس از رژیم صهیونیستی، عربستان سعودی، ترکیه و امارات قرار دارد که نشان از ارتباط اندک علمی ایران با سطوح بالای جامعه علمی هوش مصنوعی دنیا است.

- از نظر ظرفیت توسعه‌دهندگان هوش مصنوعی، ایران پس از ترکیه در جایگاه دوم منطقه قرار دارد. روند مشارکت ایرانیان در توسعه پروژه‌های باکیفیت هوش مصنوعی در سال‌های اخیر صعودی بوده و مشارکت مهندسان ایرانی روندی رو به رشد دارد. این حوزه، یکی از مزایای کلیدی ایران در رقابت جهانی هوش مصنوعی است.

- از نظر کاربردی‌سازی هوش مصنوعی در کسب‌وکارهای ایرانی، در حال حاضر، ایران حداقل ۷سال از میانگین جهانی فاصله دارد. بر این اساس، به‌کارگیری هوش مصنوعی در کسب‌وکارهای ایرانی در حال حاضر حدود ۱۷درصد تخمین زده می‌شود که با میانگین جهانی فاصله معناداری دارد.

- کمبود نیروی کار با مهارت کافی و نبود زیرساخت‌های مناسب دو عامل کلیدی در عدم توسعه هوش مصنوعی در بنگاه‌های ایرانی است.

- از نظر بازار و فروش، میزان فروش شرکت‌های هوش مصنوعی ایران حدود هزار و ۶۰۰میلیارد تومان تخمین زده می‌شود. بر اساس آمار مالی شرکت‌های هوش‌مصنوعی در ایران (مجموع زیرساخت، داده و نرم‌افزار) این بازار از سال۱۳۹۶ در صورت تنزیل نرخ تورم سالانه با شیب اندکی کوچک شده است که یک هشدار جدی برای اکوسیستم هوش مصنوعی محسوب می‌شود.

- سرمایه‌گذاری ایران در تمام سه مولفه کلیدی در هوش مصنوعی (داده، زیرساخت و نیروی انسانی) با حدود ۱۰میلیون دلار از تمام کشورهای منطقه کمتر بوده است.

- از نظر ظرفیت، توان پردازشی داخلی مرتبط با هوش مصنوعی و دسترسی به پردازنده‌های پیشرفته و به‌روز، ایران در جایگاه پنجم منطقه قرار دارد. دسترسی به‌موقع و سریع ایران به توان پردازشی مرتبط با هوش مصنوعی در مقایسه با کشورهای منطقه بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی است و خدمات ارائه‌شده در ایران برای پروژه‌های بزرگ‌مقیاس علمی و صنعتی در سطح جهانی محدود است.

همان‌طور که داده‌های گزارش شاخص هوش مصنوعی نشان می‌دهد، فاصله ایران با رقبای منطقه‌ای و جهانی خود در اغلب مولفه‌ها معنادار است. با توجه به محدودیت‌های جدی در میزان منابع مالی، دسترسی به زیرساخت‌های پردازشی و تعاملات بین‌المللی، خودکفایی و پیشگام بودن در تمام حوزه‌های زنجیره ارزش هوش مصنوعی امکان‌پذیر نخواهد بود. تصور اینکه یک زنجیره ارزش جدید و مستقل برای هر یک از محصولات هوش مصنوعی ساخته شود که قابل رقابت با زنجیره‌های جهانی باشد، واقعی نیست. ایران باید در بخش‌هایی از این زنجیره ارزش، به عنوان دریافت‌کننده خدمات هوش مصنوعی و در نقاطی دیگر این زنجیره خود را به‌عنوان عرضه‌کننده خدمات هوش مصنوعی تعریف کند. در نقاطی که ایران خود را به‌عنوان عرضه‌کننده خدمات و فناوری‌های هوش مصنوعی تعریف می‌کند باید تمرکز بر فناوری‌های کلیدی و راهبردی باشد و برنامه‌ریزی منسجمی برای سرمایه‌گذاری‌های در تحقیق و توسعه این حوزه انجام پذیرد. رشد سریع و عمیق کشور در هوش مصنوعی نیازمند سرمایه‌گذاری و تخصیص منابع قابل توجه است. تامین این منابع نباید به منابع دولتی محدود شود و بخش خصوصی و سرمایه‌گذاری‌های خارجی باید نقش کلیدی در این فرآیند ایفا ‌کنند.

اکنون ایران، با فرصت‌ها و چالش‌های منحصربه‌فرد، در آستانه تصمیمی سرنوشت‌ساز برای شکل‌دهی آینده خود قرار دارد. زمان آن است که ایران، با برنامه‌ریزی دقیق، تصمیم‌گیری واقع‌گرایانه و مبتنی بر داده و اجرای موثر، به آینده‌ این حوزه بیندیشد. موفقیت در عرصه هوش مصنوعی در درجه اول نیازمند درک عمیق از فوریت موضوع است و سپس به ترکیبی از تلاش‌های راهبردی، علمی، اقتصادی و بین‌المللی نیاز دارد. ترکیبی از سرمایه‌گذاری هدفمند، توسعه نیروی انسانی ماهر و متخصص در حوزه هوش مصنوعی، تقویت زیرساخت‌های پردازشی و داده‌، گسترش همکاری‌های بین‌المللی وتنظیم‌گری و چارچوب‌های قانونی حفاظت از داده‌ها و اخلاق هوش مصنوعی که همگی در شاخص‌های گزارش منعکس شده‌اند. امید است درک واقعی جایگاه ایران در جهان هوش مصنوعی زمینه‌ساز تصمیم‌گیری‌های مناسب و عاجل برای مدیران، سیاستگذاران و همچنین رهبران کسب‌وکار باشد و فرصت‌های بیشتری را برای بهره‌مندی ایران از مزایای این فناوری راهبردی فراهم سازد.

سیدایمان میرعمادی، دانشیار دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف
منبع: دنیای اقتصاد