به گزارش اقتصادنامه، سهم بالای این مشاغل در ایران، در مقایسه با سایر کشورها، و هزینه‌های سنگین ناشی از آن، تأمین اجتماعی را در شرایط ناپایدار قرار داده است. درحالی‌که بسیاری از کشورها راهکارهایی برای کاهش آسیب‌های شغلی ارائه داده‌اند، در ایران، گسترش فهرست مشاغل سخت بدون اصلاحات ساختاری، وضعیت را بحرانی‌تر کرده است.

رشد نگران‌کننده تعداد بازنشستگان مشاغل سخت
بررسی‌های انجام‌شده در گزارش بررسی و آسیب‌شناسی مشاغل سخت و زیان‌آور در ایران نشان می‌دهد که تا سال ۱۴۰۱، تعداد بازنشستگان این گروه به بیش از ۵۵۰ هزار نفر رسیده است، که ۲۱ درصد از کل بازنشستگان سازمان تأمین اجتماعی را شامل می‌شود. این در حالی است که در کشورهای توسعه‌یافته، میانگین این شاخص بین ۱ تا ۴ درصد است.
این آمار نشان می‌دهد که در ایران، قوانین مربوط به بازنشستگی زودهنگام در مشاغل سخت، بیش از اندازه گسترده شده و برخلاف هدف اولیه خود، نه‌تنها سلامت کارگران را تضمین نکرده، بلکه به عاملی برای خروج گسترده نیروی کار از بازار و افزایش هزینه‌های مالی تبدیل شده است.

فشار مالی سنگین بر تأمین اجتماعی
اجرای گسترده بازنشستگی زودهنگام در مشاغل سخت، هزینه‌های قابل توجهی بر صندوق‌های بازنشستگی تحمیل کرده است. طبق برآوردها، هزینه سالانه هر بازنشسته مشاغل سخت در سال ۱۴۰۳ معادل ۱.۷ میلیارد تومان است. این هزینه از دو بخش ناشی می‌شود؛ کاهش میزان پرداخت حق بیمه، زیرا این افراد زودتر از موعد از بازار کار خارج می‌شوند و افزایش مدت دریافت مستمری، چراکه این بازنشستگان بیش از سایر گروه‌ها مستمری دریافت می‌کنند.
این روند، صندوق تأمین اجتماعی را مجبور به تأمین منابع از راه‌هایی مانند استقراض از دولت یا کاهش سطح خدمات رفاهی کرده است. در نتیجه، نه‌تنها بازنشستگان مشاغل سخت، بلکه تمام بیمه‌شدگان تأمین اجتماعی تحت تأثیر این بحران قرار گرفته‌اند.

عدم اجرای برنامه سالم‌سازی محیط کار
بر اساس قانون، کارفرمایان باید در مدت دو سال پس از شناسایی یک شغل به‌عنوان مشاغل سخت، شرایط کاری را بهبود ببخشند تا نیاز به بازنشستگی زودهنگام کاهش یابد. با این حال، آمارها نشان می‌دهد که تنها ۳ درصد از کارگاه‌های مشمول این قانون، محیط کار را سالم‌سازی کرده‌اند.
این بی‌توجهی باعث شده که به جای کاهش تعداد مشاغل سخت، دامنه آن‌ها گسترده‌تر شود. بسیاری از کارفرمایان، به جای اجرای سیاست‌های ایمنی و کاهش عوامل خطرزا، ترجیح داده‌اند از قانون بازنشستگی زودهنگام به عنوان راهکاری برای کاهش تعهدات خود استفاده کنند. این روند، به جای حمایت از کارگران، موجب افزایش فشار مالی بر سیستم تأمین اجتماعی شده است.

بازنشسته‌هایی که دوباره وارد بازار کار می‌شوند
یکی دیگر از پیامدهای بازنشستگی زودهنگام، بازگشت بسیاری از این بازنشستگان به بازار کار است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که میانگین سن بازنشستگان مشاغل سخت در ایران ۴۶.۹ سال است، درحالی‌که این عدد در بسیاری از کشورها بین ۵۵ تا ۶۰ سال تعیین شده است.
به دلیل پایین بودن میزان مستمری، بسیاری از بازنشستگان این گروه پس از دریافت بازنشستگی، مجدداً وارد بازار کار می‌شوند. این مسئله موجب کاهش فرصت‌های شغلی برای جوانان شده و به‌نوعی، چرخه‌ای از خروج و بازگشت نیروی کار ایجاد کرده است که توازن بازار کار را بر هم زده است.

تجربه سایر کشورها در مدیریت مشاغل سخت
بسیاری از کشورها، به‌جای اجرای سیاست‌های گسترده بازنشستگی زودهنگام، بر بهبود شرایط کاری و کاهش ریسک‌های محیطی مشاغل سخت تمرکز کرده‌اند. در فرانسه و آلمان، دولت‌ها به‌جای اعطای بازنشستگی زودهنگام، مشوق‌های مالی برای بهبود شرایط محیط کار ارائه داده‌اند.
در کشورهای آسیایی مانند چین و ژاپن نیز مشاغل سخت تنها ۲ تا ۳ درصد از کل بازنشستگان را شامل می‌شوند. این امر نشان می‌دهد که بهبود شرایط محیط کار، نقش مهم‌تری نسبت به بازنشستگی زودهنگام در مدیریت این گروه از مشاغل دارد.

پیشنهادها برای اصلاح وضعیت بازنشستگی در مشاغل سخت
کارشناسان برای کاهش بحران مالی ناشی از بازنشستگی زودهنگام در مشاغل سخت، راهکارهایی پیشنهاد داده‌اند که شامل بازنگری در معیارهای تعریف مشاغل سخت و زیان‌آور و جلوگیری از گسترش بی‌ضابطه این فهرست است. افزایش نظارت بر اجرای سالم‌سازی محیط کار و الزام کارفرمایان به رعایت استانداردهای ایمنی، یکی دیگر از راهکارهای مطرح‌شده است تا کارگران بدون نیاز به بازنشستگی زودهنگام، در شرایط ایمن‌تری فعالیت کنند. افزایش تدریجی سن بازنشستگی در مشاغل سخت و هماهنگی آن با استانداردهای جهانی، می‌تواند از خروج زودهنگام نیروی کار جلوگیری کند و بار مالی صندوق‌های بازنشستگی را کاهش دهد. در کنار این اقدامات، برخی کارشناسان پیشنهاد می‌دهند که به‌جای بازنشستگی زودهنگام، کاهش ساعت کاری و بهبود شرایط رفاهی کارگران در نظر گرفته شود تا نیروی کار بدون فرسودگی زودرس، فعالیت خود را ادامه دهد. اصلاح نظام تأمین مالی صندوق‌های بازنشستگی و کاهش وابستگی آن‌ها به بودجه عمومی، یکی دیگر از اقدامات ضروری است تا تأمین اجتماعی بتواند پایداری خود را حفظ کند و از بحران‌های مالی آینده جلوگیری شود.

بحران پنهان؛ آیا تأمین اجتماعی از پس این چالش برمی‌آید؟
قوانین حمایتی در حوزه مشاغل سخت و زیان‌آور، در ابتدا با هدف حفظ سلامت کارگران تدوین شد، اما اجرای نادرست آن باعث شده که سهم این مشاغل در سیستم تأمین اجتماعی ایران، بسیار فراتر از استانداردهای جهانی باشد. در حالی که بسیاری از کشورها بر بهبود شرایط کاری تمرکز کرده‌اند، در ایران همچنان سیاست اصلی، بازنشستگی زودهنگام است که در بلندمدت، ناترازی مالی صندوق‌های بازنشستگی را تشدید خواهد کرد.
با ادامه این روند، نه‌تنها تأمین اجتماعی، بلکه کل اقتصاد کشور تحت تأثیر پیامدهای این بحران قرار خواهد گرفت. آیا سیاست‌گذاران راهکاری برای مدیریت این چالش دارند، یا باید در آینده منتظر بحران‌های جدی‌تر در نظام تأمین اجتماعی باشیم؟