در آستانه شب یلدا، ویترین قنادی‌ها در تهران پر است: شیرینی‌های تزیین‌شده، جعبه‌های براق و تخفیف‌های مناسبتی. هیچ نشانه‌ای از کمبود دیده نمی‌شود. اما آنچه کمتر به چشم می‌آید، تغییر آرام و بی‌سروصدای رفتار خرید است؛ تغییری که فعالان بازار آن را ملموس‌تر از هر شاخص رسمی توصیف می‌کنند.

بر اساس اظهارات رئیس اتحادیه صنف قنادان، شیرینی‌فروشان و کافه‌قنادی‌های تهران، میزان خرید شیرینی نسبت به یلدای ۱۴۰۳ «تقریباً به نصف» رسیده است. افتی که نه به دلیل نبود کالا، بلکه حاصل افزایش هزینه‌ها، فشار تورم و تغییر اولویت‌های خانوار عنوان می‌شود.

تورم، در این روایت، تنها در برچسب قیمت‌ها خلاصه نمی‌شود. خود را در وزن جعبه‌ها نشان می‌دهد. جعبه‌های دو کیلویی که زمانی خریدی متعارف برای یلدا بودند، حالا جای خود را به نیم‌کیلو یا نهایتاً ۷۵۰ گرم داده‌اند. خرید حذف نشده؛ کوچک شده است.

بازاری بدون کمبود، با تقاضای ضعیف

به گفته اتحادیه قنادان، بازار از نظر تأمین مواد اولیه و توان تولید با مشکلی روبه‌رو نیست. شیرینی هست، قنادی‌ها آماده‌اند و عرضه برقرار است. اما حلقه گمشده در سمت تقاضاست. افزایش قیمت تمام‌شده، که فعالان صنفی آن را «قابل توجه» توصیف می‌کنند، در کنار کاهش قدرت خرید، باعث شده شیرینی به تدریج از فهرست اقلام اولویت‌دار خارج شود.

مقایسه قیمت‌ها در نزدیکی شب یلدا نشان می‌دهد بسیاری از اقلام پرمصرف، از جمله شیرینی‌های دانمارکی و خامه‌ای، نسبت به یلدای ۱۴۰۳ رشد اسمی داشته‌اند. با این حال، حتی این افزایش قیمت نیز نتوانسته کاهش تقاضا را جبران کند. نتیجه، بازاری است که به لحاظ حجمی کوچک‌تر شده، هرچند از نظر ظاهری تغییری نکرده است.

تورم و بازطراحی یک آیین

در اقتصاد، تورم اغلب با درصدها و نمودارها توضیح داده می‌شود. اما اثر اجتماعی آن در همین تغییرات جزئی اما معنادار بروز می‌کند. یلدا هنوز برگزار می‌شود، اما سبک‌تر، مینیمال‌تر و محتاطانه‌تر. سفره‌ها کوچک‌تر شده‌اند و خریدها بیش از آنکه نمایش فراوانی باشند، نماد حفظ سنت‌اند.

در یلدای ۱۴۰۳، خرید شیرینی بخشی از یک آیین پررنگ بود؛ نوعی وفورِ نمادین، حتی اگر فشار اقتصادی احساس می‌شد. در یلدای امسال، همان آیین به نسخه‌ای حداقلی تبدیل شده است: نه حذف کامل، نه تکرار گذشته. چیزی در میانه.

این تغییر، تنها به شیرینی محدود نیست. فعالان بازار مواد غذایی، آجیل و میوه نیز از الگوی مشابهی سخن می‌گویند: خرید هست، اما کمتر؛ تقاضا هست، اما محتاط.

وقتی قیمت‌ها آزاد است، اما انتخاب‌ها محدود

رئیس اتحادیه قنادان تأکید کرده که قیمت‌گذاری شیرینی دستوری نیست و تابع عرضه، تقاضا، کیفیت و مواد اولیه است. اتحادیه صرفاً نقش نظارتی دارد. این گزاره، تصویری از بازاری نیمه‌آزاد ارائه می‌دهد که در آن، فشار اصلی نه از سمت مقررات، بلکه از سمت توان مالی مصرف‌کننده وارد می‌شود.

در چنین شرایطی، تورم الزاماً به شکل جهش ناگهانی قیمت بروز نمی‌کند، بلکه با محدود کردن انتخاب‌ها عمل می‌کند. مصرف‌کننده به‌جای حذف کامل، «تقلیل» را انتخاب می‌کند: وزن کمتر، تنوع کمتر، تعداد کمتر.

یلدا به‌عنوان شاخص اقتصادی

شاید یلدا، بیش از آنکه یک مناسبت فرهنگی باشد، به شاخصی غیررسمی از وضعیت معیشت تبدیل شده است. شاخصی که نه در گزارش‌های تورمی بانک مرکزی، بلکه در رفتار خرید خانواده‌ها دیده می‌شود.

وقتی تقاضا در بازاری مناسبتی تا ۵۰ درصد کاهش می‌یابد، پیام آن فراتر از یک شب خاص است. این کاهش از تغییر الگوی مصرف خبر می‌دهد؛ تغییری که معمولاً زودتر از آمارهای رسمی، خود را در زندگی روزمره نشان می‌دهد.

پایانی بدون حذف، با تغییر

یلدای امسال حذف نشده است. هنوز انار هست، هنوز حافظ خوانده می‌شود، هنوز جعبه‌ای شیرینی روی میزها پیدا می‌شود. اما این آیین، زیر فشار تورم، بازطراحی شده است. نه با تصمیم سیاست‌گذار، بلکه با انتخاب‌های ناگزیر خانوار.

شاید دقیق‌ترین توصیف از وضعیت اقتصادی امروز، نه در تیترهای «افزایش قیمت»، بلکه در همین جعبه‌های نیم‌کیلویی نهفته باشد؛ جایی که اقتصاد، بی‌سروصدا، آیین‌ها را کوچک می‌کند.